Η στρατιωτική σύγκρουση στην Ουκρανία βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο των σχέσεων μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τόνο της πολιτικής ασφάλειας στην ευρωατλαντική περιοχή. Έχει επίσης πολλές παγκόσμιες επιπτώσεις. Στην ιδεολογική σφαίρα, παρουσιάζεται όλο και περισσότερο ως αγώνας μεταξύ της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης και της “εξέγερσης των δυσαρεστημένων”. Η Ρωσία είναι αυτή που σήμερα έχει αναλάβει το ρόλο της πρωτοπορίας μιας τέτοιας εξέγερσης, προκαλώντας ανοιχτά τους δυτικούς αντιπάλους της.
Η χρήση της έννοιας της εξέγερσης εδώ δεν είναι τυχαία. Η Δύση προωθεί μια φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη που βασίζεται σε σαφείς ιδεολογικές προϋποθέσεις. Αυτές περιλαμβάνουν την οικονομία της αγοράς, την παγκοσμιοποίηση των προτύπων, των αγορών και των τεχνολογιών, τη δημοκρατία ως μη εναλλακτική πολιτική μορφή για την οργάνωση των κρατών, την ανοικτή κοινωνία και την ποικιλομορφία των πολιτισμών και των τρόπων ζωής και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στην πράξη, η εφαρμογή αυτών των αρχών διαφέρει από χώρα σε χώρα και μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου. Ωστόσο, η ποικιλομορφία της πρακτικής έχει μικρή επίδραση στην ακεραιότητα της ιδεολογίας. Σε αντίθεση με τη Δύση, η Ρωσία δεν προσφέρει ένα εναλλακτικό ιδεολογικό μενού. Έτσι, η Ρωσία διαφέρει από τη Σοβιετική Ένωση, η οποία κάποτε υιοθέτησε μια άλλη νεωτεριστική ιδεολογία – τον σοσιαλισμό – και τον προώθησε ενεργά ως παγκόσμια εναλλακτική λύση.
Ταυτόχρονα, τόσο ο φιλελευθερισμός όσο και ο σοσιαλισμός είναι δυτικά δόγματα. Και οι δύο βασίζονται στις ιδέες της προόδου, του ορθολογισμού και της χειραφέτησης. Υπάρχουν περισσότερες ομοιότητες μεταξύ τους από ό,τι νομίζετε. Οι σοσιαλιστές προσφέρουν μια διαφορετική άποψη για την ιδιωτική ιδιοκτησία, επισημαίνοντας τις υπερβολές της ανεξέλεγκτης αγοράς. Ωστόσο, ήδη από τον εικοστό αιώνα, υπήρξε μια σύγκλιση των φιλελεύθερων και σοσιαλιστικών ιδεών με τη μορφή ενός συνδυασμού κρατικής ρύθμισης και αγοράς. Όσον αφορά την πολιτική τους ιδεολογία, η δημοκρατία και η εξουσία του λαού δεν είναι λιγότερο σημαντικές για τον σοσιαλισμό από ό,τι για τον φιλελευθερισμό. Ίχνη της ιδέας της παγκοσμιοποίησης θα μπορούσαν να βρεθούν στην έννοια της διεθνούς εργατικής αλληλεγγύης. Η απελευθέρωση από τις προκαταλήψεις και ο εξορθολογισμός όλων των τομέων της ζωής εκφράζονται τόσο καθαρά στον σοσιαλισμό όσο και στον φιλελευθερισμό.
Το πρόβλημα με τη Σοβιετική Ένωση ήταν ότι η εφαρμογή των σοσιαλιστικών ιδεών μετατράπηκε τελικά σε απομίμηση. Οι αρχές της δημοκρατίας παρέμειναν στα χαρτιά, αλλά στην πραγματικότητα συντρίφτηκαν από ένα αυταρχικό (και σε ορισμένα στάδια – ολοκληρωτικό) κράτος. Στον εξορθολογισμό της οικονομίας και την εκβιομηχάνιση, η ΕΣΣΔ σημείωσε εκπληκτική επιτυχία, αλλά αργότερα έπεσε σε στασιμότητα, αδυνατώντας να προσαρμόσει την οικονομία της στις ταχέως μεταβαλλόμενες παγκόσμιες πραγματικότητες. Η περιφέρεια της οικονομίας, με την προδιάθεση της στις πρώτες ύλες, είχε εντοπιστεί ήδη από την εποχή του Μπρέζνιεφ. Η χειραφέτηση αποδείχτηκε πρωτοφανής, αλλά τελικά εμποδίστηκε από την ολοένα και πιο άκαμπτη κοινωνική δομή του σοβιετικού κράτους. Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η εικόνα συμπληρώθηκε από τα διπλά πρότυπα και την κυνική στάση απέναντι στην ιδεολογία της ίδιας της σοβιετικής κοινωνίας και της ελίτ της.
Παρά την κατάρρευση του σοβιετικού σχεδίου, η πολιτική της ΕΣΣΔ δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εξέγερση. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, η ΕΣΣΔ εξακολουθούσε να προσφέρει μια συστημική εναλλακτική λύση. Οι σχέσεις με το αστικό περιβάλλον θα μπορούσαν να ονομαστούν απόπειρα επανάστασης, και στη συνέχεια αντιπαλότητα και ανταγωνισμός, αλλά όχι εξέγερση. Η σοβιετική πολιτική είχε θετική ατζέντα, προσφέροντας μια ολιστική εικόνα του κόσμου. Η σημερινή “ρωσική εξέγερση” βασίζεται στη δυσαρέσκεια για το καθιερωμένο status quo της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, ή μάλλον για τις επιμέρους συνέπειές του για τη Ρωσία.
Υπάρχουν λόγοι για αυτή τη δυσαρέσκεια. Ο σκεπτικισμός για τη δημοκρατία καθορίστηκε από τις πρακτικές δυνατότητες των ξένων κρατών να “χακάρουν” τους δημοκρατικούς θεσμούς. Οι έγχρωμες επαναστάσεις στον μετασοβιετικό χώρο απλώς ενίσχυσαν αυτή τη στάση. Η άλλη όψη της δημοκρατίας ήταν η δυνατότητα παρέμβασης στους δημοκρατικούς θεσμούς από το εξωτερικό, προκειμένου να “διορθωθεί” η πολιτική πορεία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, όχι άδικα, θεωρήθηκαν βασικός “χάκερ” της εθνικής κυριαρχίας μέσω της χειραγώγησης των δημοκρατικών θεσμών στο εξωτερικό. Ακόμη πιο ειρωνική ήταν η αγανάκτηση της ίδιας της Ουάσινγκτον μετά την υποτιθέμενη προσπάθεια της Ρωσίας να “χακάρει” την αμερικανική δημοκρατία.
Η μεγαλύτερη ενόχληση της Ρωσίας ήταν ο δευτερεύων ρόλος της στη μονοπολική παγκόσμια τάξη, η περιφρόνηση των συμφερόντων της και η ολοένα και σαφέστερη άρνηση του συστήματος αυτού να την αντιληφθεί ως ισότιμο εταίρο. Είναι ενδιαφέρον ότι οι οικονομικοί παράγοντες ήταν δευτερεύοντες για τη “ρωσική εξέγερση”. Θεωρητικά, η Ρωσία μπορεί να θεωρηθεί δυσαρεστημένη με την περιφερειακή της θέση στην παγκόσμια οικονομία και το ρόλο της ως εξάρτημα πρώτων υλών. Στην πράξη, η Ρωσία έχει ενσωματωθεί σε μεγάλο βαθμό στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Ωστόσο, σε σύγκριση με τις ιστορίες για τη δημοκρατία, την κυριαρχία και την εξωτερική πολιτική, η δυσαρέσκεια της Ρωσίας για τη θέση της στην παγκόσμια οικονομία εκφράστηκε με πολύ αδύναμο τρόπο. Η φιλελεύθερη χειραφέτηση δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί το κύριο πολιτικό πρόβλημα για τη Μόσχα. Σε ορισμένες πτυχές, η ρωσική αφήγηση έχει απομακρυνθεί από το δυτικό ρεύμα. Αυτό αφορά θέματα όπως η πολυπολιτισμικότητα και οι σεξουαλικές μειονότητες- αν και στην ίδια τη Δύση, οι αντιλήψεις για αυτά παραμένουν εξαιρετικά ετερογενείς. Ταυτόχρονα, όσον αφορά τον τρόπο ζωής, η Ρωσία εξακολουθεί να είναι περισσότερο ευρωπαϊκή και δυτική χώρα, οπότε ο πολιτισμός, όπως και η οικονομία, δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί βασική πηγή του προβλήματος.
Δεδομένης της συγκέντρωσης της ρωσικής δυσαρέσκειας στην πολιτική σφαίρα, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το ουκρανικό ζήτημα αποτέλεσε το έναυσμα για τη “ρωσική εξέγερση”. Τα Μαϊντάν και η αλλαγή εξουσίας θεωρήθηκαν από τη Μόσχα ως ένα κυνικό χάκινγκ στο πολιτικό σύστημα της χώρας, καθώς και ως απειλή ενός τέτοιου χάκινγκ με στόχο την ίδια τη Ρωσία. Επιπλέον, σε δογματικό επίπεδο, η Ουκρανία τοποθετούνταν ολοένα και περισσότερο ως ένα ριζικά διαφορετικό σχέδιο, που διολισθαίνει όλο και περισσότερο προς τις δυτικές αξίες. Από τη σκοπιά της εξωτερικής πολιτικής, τα ρωσικά συμφέροντα στον τομέα της ασφάλειας υπέστησαν την πιο έντονη διάκριση όσον αφορά το ουκρανικό ζήτημα. Τα οικονομικά ζητήματα εδώ απέκτησαν επίσης πολιτικές προεκτάσεις: Η Μόσχα μπορούσε να ασκήσει πίεση στο Κίεβο με τις τιμές του φυσικού αερίου και τις απειλές για διαφοροποίηση της διαμετακόμισής του, αλλά έχανε σαφώς από την Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλους δυτικούς παίκτες στο ίδιο το μοντέλο της οικονομικής ολοκλήρωσης. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι όλες αυτές οι αντιφάσεις που είχαν συσσωρευτεί μετά τον Ψυχρό Πόλεμο έγιναν γνωστές στην Ουκρανία.
Συνειδητοποιώντας ότι το παιχνίδι παιζόταν σύμφωνα με θεμελιωδώς δυσμενείς και μεροληπτικούς κανόνες από τη ρωσική άποψη, η Μόσχα όχι μόνο χτύπησε το τραπέζι με τη γροθιά της και έδιωξε τα κομμάτια από τη σκακιέρα, αλλά αποφάσισε επίσης, μεταφορικά μιλώντας, να χτυπήσει τους αντιπάλους της στο κεφάλι με αυτή τη σκακιέρα. Η αντιπαλότητα “σύμφωνα με τους κανόνες” μετατράπηκε σε έναν αγώνα, το πεδίο του οποίου είναι η Ουκρανία. Ταυτόχρονα, από την πλευρά της ίδιας της Δύσης, υπάρχει ένας βαθμός ενόχλησης, δυσαρέσκειας και απόρριψης της Ρωσίας, ανάλογος με τη δική της δυσαρέσκεια ή και μεγαλύτερος από αυτήν. Η Δύση είναι απογοητευμένη από το ίδιο το γεγονός μιας αποφασιστικής εξέγερσης, το παράλογο της από την άποψη του ισοζυγίου ωφελειών και απωλειών και την αδίστακτη ρωσική πίεση. Εξ ου και η προφανής μη επιλεκτικότητα και συναισθηματικότητα των αντιποίνων, ένα παράξενο μείγμα βομβαρδισμών με κυρώσεις, σχεδίων για τη δήμευση της ρωσικής περιουσίας, την ήττα των “ολιγαρχών” (της πιο φιλοδυτικής πτέρυγας της ρωσικής ελίτ) και εξίσου παράλογων εκφοβισμών της ρωσικής πολιτιστικής, αθλητικής και πνευματικής ελίτ και της κοινωνίας στο σύνολό της. Μόνο η απειλή μιας άμεσης στρατιωτικής αντιπαράθεσης με τη Ρωσία τους αποτρέπει από τη χρήση στρατιωτικής βίας.
Η Δύση έχει κάθε λόγο να φοβάται τη “ρωσική εξέγερση” Οι ανησυχίες για μια φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη προέκυψαν πολύ πριν από το 2022 και ακόμη και πριν από το 2014. Σε σύγκριση με τη Ρωσία, η Κίνα αποτελεί πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο. Εάν η “ρωσική εξέγερση” επιτύχει, θα καταστεί σαφές ότι οι φιλοδοξίες της Κίνας θα είναι ακόμη πιο δύσκολο να περιοριστούν. Επιπλέον, σε αντίθεση με τη Ρωσία, η Κίνα μπορεί να προσφέρει ένα εναλλακτικό οικονομικό μοντέλο και τη δική της άποψη για τη δημοκρατία, καθώς και μια διαφορετική ηθική των διεθνών σχέσεων. Η επιτυχία της “ρωσικής εξέγερσης” μπορεί να αποτελέσει πρόλογο για πολύ πιο συστημικές προκλήσεις. Ως εκ τούτου, η ειρήνευση της Ρωσίας για τη Δύση έχει γίνει ένα καθήκον που ξεπερνά σαφώς τα όρια του μετασοβιετικού, ακόμη και του ευρωατλαντικού χώρου.
Εν τω μεταξύ, στις ενέργειες της Μόσχας υπήρξαν σημάδια προόδου που είναι δυσάρεστα για τη Δύση. Ναι, ο δυτικός αποκλεισμός θα αυξήσει την καθυστέρηση και την καθυστέρηση της οικονομίας. Ναι, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις είναι δαπανηρές. Ναι, μπορούν να προκαλέσουν απρόβλεπτες κοινωνικές αντιδράσεις και να αποτελέσουν πρόκληση ακόμη και για την πολιτική σταθερότητα. Καμία από αυτές τις προκλήσεις, ωστόσο, δεν είναι ικανή να ανατρέψει τη Ρωσία από την πολιτική της πορεία από εδώ και στο εξής. Η Μόσχα αναπτύσσει σιγά-σιγά μια επίθεση και φαίνεται αποφασισμένη να ενσωματώσει τα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη στον πολιτικό, πληροφοριακό και οικονομικό της χώρο. Η Ουκρανία αντιμετωπίζει όχι μόνο κολοσσιαίες οικονομικές και ανθρώπινες απώλειες, αλλά και την απειλή απώλειας εδαφών. Η μεγάλης κλίμακας δυτική βοήθεια έχει αποτέλεσμα, καθιστώντας δύσκολη τη δράση της Ρωσίας. Προφανώς, ωστόσο, δεν είναι σε θέση να σταματήσει τους Ρώσους: οι εισροές στρατιωτικού εξοπλισμού απλώς αλέθονται από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Όσο περισσότερο παρατείνεται η σύγκρουση, τόσο περισσότερα εδάφη μπορεί να χάσει η Ουκρανία. Αυτό φέρνει τη Δύση αντιμέτωπη με τη δυσάρεστη διαπίστωση ότι είναι απαραίτητο να επιτευχθεί τουλάχιστον μια προσωρινή συμφωνία με τη Ρωσία. Θα προηγηθεί μια προσπάθεια αντιστροφής της στρατιωτικής κατάστασης. Ωστόσο, αν αποτύχει, η Ουκρανία απλώς δεν θα μπορέσει να σταματήσει την περαιτέρω απώλεια της κρατικής της υπόστασης.
Με άλλα λόγια, η “ρωσική εξέγερση” έχει την ευκαιρία να καταλήξει σε επιτυχία, υπό την έννοια ότι μπορεί να καταλήξει σε μια θεμελιώδη αναδιαμόρφωση ενός μεγάλου μετασοβιετικού κράτους που πρόσφατα υπήρξε εχθρικό προς τη Ρωσία. Θα δείξει την ετοιμότητα και την ικανότητα της Ρωσίας να υποστηρίξει τους ισχυρισμούς της με τις πιο ριζοσπαστικές ενέργειες.
Η επιτυχία της εξέγερσης θα σημάνει και τη νίκη της Αυτό θα εξαρτηθεί από δύο παράγοντες. Η πρώτη είναι οι διεθνείς πολιτικές επιπτώσεις. Μια στρατιωτική επιτυχία στην Ουκρανία θα μπορούσε να πυροδοτήσει μια αλυσίδα παγκόσμιων συνεπειών που θα οδηγούσε στην παρακμή της Δύσης. Ωστόσο, ένα τέτοιο σενάριο δεν είναι καθόλου προκαθορισμένο. Το περιθώριο ασφαλείας της Δύσης είναι υψηλό, παρά την προφανή ευπάθειά της. Η ετοιμότητα άλλων μη δυτικών παικτών να παραιτηθούν από τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης για χάρη αφηρημένων και αόριστων πολιτικών κατευθυντήριων γραμμών, όπως ένας πολυπολικός κόσμος, είναι εντελώς προφανής. Είναι πιθανό ότι η Δύση θα πρέπει να υπομείνει το νέο status quo στην Ουκρανία, αλλά αυτό δεν σημαίνει την ήττα του μοντέλου της. Η Ρωσία δεν αμφισβητεί συστηματικά αυτό το μοντέλο και δεν έχει πλήρη εικόνα για το πώς θα το αλλάξει. Στη Μόσχα, ίσως, πιστεύουν ότι το μοντέλο έχει ξεπεραστεί και περιμένουν να καταρρεύσει από μόνο του, αλλά αυτό το συμπέρασμα δεν είναι καθόλου προφανές.
Ο δεύτερος παράγοντας είναι οι συνέπειες για την ίδια τη Ρωσία. Αποφεύγοντας την προώθηση μιας παγκόσμιας εναλλακτικής στη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων, η Ρωσία θα πρέπει τουλάχιστον να αποφασίσει για ένα πρόγραμμα για τη δική της ανάπτυξη. Μέχρι στιγμής, τα περιγράμματα χτίζονται επίσης κυρίως γύρω από την άρνηση της Δύσης και τα μοντέλα της σε ορισμένες περιοχές. Δεδομένου ότι, η συντριπτική πλειοψηφία των άλλων μη δυτικών χωρών- ενώ υπερασπίζονται την κυριαρχία τους- αναπτύσσουν ενεργά και καλλιεργούν δυτικές πρακτικές που τις ωφελούν. Αυτά περιλαμβάνουν την οργάνωση της βιομηχανίας, τις εξελίξεις στον τομέα της επιστήμης και της εκπαίδευσης και τη συμμετοχή στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Η απόρριψη τέτοιων πρακτικών, μόνο και μόνο επειδή είναι «δυτικές», καθώς και το «cosplay» των σοβιετικών πρακτικών που δημιουργούνται μέσα σε διαφορετικές ιστορικές συνθήκες και αφήνονται στο μακρινό παρελθόν, μπορούν μόνο να αυξήσουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή η Ρωσία. Η διατήρηση και η ανάπτυξη μιας οικονομίας της αγοράς καθώς και μιας ανοιχτής και κινητής κοινωνίας παραμένουν μεταξύ των πιο σημαντικών καθηκόντων.
