Αχιλλέας Κούμπος
www.akoumpos.gr
Τον τελευταίο χρόνο οι κρατικές δημοκρατίες (ή κατά το κοινώς λεγόμενο οι φιλελεύθερες δημοκρατίες) καταβάλουν φιλότιμες προσπάθειες να καταστήσουν τον μαρξισμό συμπαθητικό, αν όχι ελκυστικό και προτιμητέο. Είτε βάσει σχεδίου, που το θεωρώ μάλλον απίθανο, είτε από φυσική ροπή για κυριαρχία στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό έναντι των άλλων καθεστώτων, σχεδόν όλες οι δυτικές κυβερνήσεις φαίνεται να δικαιώνουν τον μαρξισμό όσο περισσότερο μπορούν. Φυσικά όσο περισσότερο δικαιώνονται στην πράξη οποιοσδήποτε ιδέες τόσο πιο συμπαθείς γίνονται μέσα στον κοινό νου. Θα ρωτούσε κάποιος σκεπτικιστής: μα είναι δυνατόν δύο εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις για τον πολιτικό και ηθικό μας κόσμο να συναντιούνται; Κι όμως είναι. Αν και οι θεωρητικές τους διακηρύξεις διαφέρουν (οι φιλελεύθεροι μιλούν για ατομικές ελευθερίας και οι μαρξιστές για συλλογικότητες και μέσα παραγωγής) οι πρακτικές τους συγκλίνον ανησυχητικά προς την ανάγκη ενός ισχυρού κράτους. Επίσης, να μην ξεχνάμε, η πρακτική εξάσκηση πάνω στις κοινωνίες είναι αυτή που δίνει μορφή στις αόρατες ιδέες που διαπνέουν γενικότερα τον κόσμο. Όλο αυτό το διάστημα λοιπόν, γίνονται πρακτικές ασκήσεις δημοκρατικής κρατικής κυριαρχίας και φυσικά, για να χρησιμοποιήσουμε ένα παράδειγμα από την γυμναστική, αυτός που έχει την δύναμη να μας βάλει να χάσουμε κιλά (πχ ο προπονητής μας) είναι ο ίδιος που αποφασίζει σε τι είδους ασκήσεις θα μας υποβάλει (πχ τρέξιμο σε ανηφόρα). Όμως εδώ κρύβεται μια διαφορά: στον προπονητή πηγαίνουμε οικειοθελώς για να αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα που μόνοι μας αναγνωρίζουμε, δηλαδή ότι παχύναμε. Αν δεν αναγνωρίζουμε ότι υπάρχει πρόβλημα τότε δεν πηγαίνουμε για γυμναστική. Με το κράτος όμως αυτό δεν συμβαίνει. Άπαξ και το κράτος αναγνώρισε ότι υπάρχει πρόβλημα θα μας υποβάλει σε υποχρεωτικά «γυμνάσια» χωρίς να μας ρωτήσει. Δηλαδή, θα επιβάλει φόρους ή σελφ-τεστ, θα επιτάξει εργαζόμενους, θα κηρύξει πόλεμο, με άλλα λόγια θα ασκήσει το δικαίωμα της κυριαρχίας που, στην δημοκρατία, εμείς το παραχωρήσαμε. Ήδη αναγνωρίσαμε μια πρώτη σύγκλιση, αν όχι μαρξισμού – φιλελευθερισμού, τουλάχιστον κομμουνισμού – δημοκρατίας. Αυτή η σύγκλιση αφορά κυρίως στην ανάγκη ενός ισχυρού κράτους που θα επιβάλει τις ιδέες του καθεστώτος (στην περίπτωσή μας τις επιστημονικές ιατρικές «αλήθειες») που εννοείται ότι δεν μπορούμε ούτε να απορρίψουμε ούτε να ασκήσουμε κριτική. Η μόνη επιλογή που έχουμε είναι να τις αποδεχτούμε είτε με τον φόβο μιας ποινής, είτε με την ίδια την ποινή.
Η ερώτηση δεν είναι ρητορική: αν σε 100 χρόνια η Κίνα (ή η Ινδία) είναι η κυρίαρχη πολιτική δύναμη του πλανήτη νομίζετε ότι στα πανεπιστήμια της ιατρικής θα διδάσκονται αποκλειστικά οι μηχανισμοί των χημειοθεραπευτικών, των εμβολίων και των αντιβιώσεων, δηλαδή οι θεωρίες της δυτικής ιατρικής; Αυτό να το ξεχάσετε. Ακόμα κι αν διδάσκονται, η κλασική κινέζικη ιατρική (βελονισμός, διαλογισμός) θα έχει την μερίδα του λέοντος στα προγράμματα σπουδών ή όσοι θα σπουδάζουν, πχ. στο London School of Economics, θα υμνούν τα κολεκτιβίστικα οικονομικά συστήματα. Σε αυτή τη λογική, αν το κυρίαρχο πολιτικό μοντέλο θεωρήσει μια μέρα ότι η αφρικανική ιατρική μέθοδος sangomas προσφέρει περισσότερα στην υγεία και την ευημερία των ανθρώπων, το Αμερικάνικο Χάρβαρντ θα διενεργεί μελέτες που θα αποδεικνύουν χωρίς δεύτερη κουβέντα την αποτελεσματικότητα της sangomas γιατί θα ακούνε τις προσταγές των χρηματοδοτών τους. Κάτι παρόμοιο γίνεται και σήμερα όταν τα πανεπιστήμια διενεργούν έρευνες για ένα φάρμακο και χρηματοδότης είναι η φαρμακευτική που το παράγει. Δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η καινοτομία και το εμπόριο της καινοτομίας είναι θεμέλιο για την ανάπτυξη των δυτικών δημοκρατιών.
Αν ακόμα πιστεύουμε ότι η λογική και η επιστήμη είναι πανίσχυρες ιδέες που δεν μπορούν να ηττηθούν και στο τέλος κερδίζει πάντα το καλό, τότε φαίνεται ότι είμαστε εμποτισμένοι με την ιδέα της προόδου που μας έχουν εμφυσήσει οι μεγάλοι φιλόσοφοι και επιστήμονες από τον Διαφωτισμό ως σήμερα. Η ιστορία δείχνει ότι οι νίκες της προόδου ήταν μικρές και αργές και οι ήττες της μεγάλες και ξαφνικές. Μόνο τους παγκόσμιους πολέμους και τις ατομικές βόμβες να δούμε τότε η ιδέα της προόδου που καλλιεργείται συστηματικά δεν μου φαίνεται και πολύ σόι. Αν λοιπόν η επιστήμη και η Δύση προοδεύει συνεχώς, τότε γιατί μέσα από τα σπλάχνα της γεννιούνται κινήματα που αντιστρατεύονται αυτή την «πρόοδο» όπως τα φεμινιστικά κινήματα, αντιεμβολιαστικά κινήματα, κινήματα για το περιβάλλον, για τα ζώα, για τις συνθήκες εργασίας και πάει λέγονται; Πώς άραγε να εξηγήσουμε «επιστημονικά» ότι 425 εκατομμύρια άνθρωποι (επισκέψεις δηλαδή) γυρνούν την πλάτη στην δυτική ιατρική για χάρη της εναλλακτικής ιατρικής, έναντι των 388 εκατομμύριων επισκέψεων στους γιατρούς της πρωτοβάθμιας φροντίδας που έχουν και πτυχίο και βουλοκέρι (1); Δηλαδή, όσοι δεν ακολουθούν πιστά την σύγχρονη δυτική πολιτική και επιστήμη είναι απλά αμόρφωτοι, συνωμότες, παράνομοι, ή ηλίθιοι ακτιβιστές; Ή μήπως η Δύση χάνει χρήματα και απειλείται η επαγγελματική ασφάλεια των πολιτικών και των επιστημόνων, για αυτό αντιδρούν έντονα σε καθετί που δεν συμφωνεί μαζί τους, αποκαλώντας τους υποτιμητικά «αρνητές» κάθε αλήθειας; Τέτοια φαινόμενα δεν παρατηρούνται στις θρησκείες με το «άπιστος» ή το «ορθόδοξος»; Άραγε ποιος κατέχει την αλήθεια ή για να το θέσω διαφορετικά, μήπως η αλήθεια ισούται με την πίστη; Επιπλέον, οι έννοιες «αλήθεια», «δεδομένα», «αποτελεσματικότητα» είναι δυτικόφερτες και προσπαθούν να επιβληθούν στις άλλες κουλτούρες γιατί υποτίθεται είναι «αντικειμενικές» (2). Το ίδιο φυσικά κάνουν και άλλες κουλτούρες που προσπαθούν να περάσουν δικές τους ιδέες στην Δύση (το παράδειγμα του Δαλάι Λάμα είναι χαρακτηριστικό).
Η σχέση ανάμεσα στη δύναμη και τη γνώση έχει καταντήσει κοινοτυπία, από τότε που πρωτοειπώθηκε (17ος αιώνας), αλλά δεν έχει ξεφτίσει. Αντίθετα, διατηρεί την διαχρονική της αξία και θα λέγαμε ότι είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Από την μία πλευρά, η γνώση δίνει δύναμη γιατί έχεις την ικανότητα να κάνεις αυτό που ο άλλος δεν μπορεί. Εφόσον ο άλλος δεν μπορεί, τότε είσαι σε πλεονεκτική θέση. Ας πούμε, οι πολιτικοί έχουν την γνώση να κάνουν καλούς νόμους, ενώ εμείς όχι, και μάλιστα αυτή η γνώση τους δίνει την δύναμη να μας τους επιβάλουν. Για παράδειγμα όταν οι πολιτικοί ψηφίζουν νόμους, όπως ο καλός νόμος «περί ευθύνης υπουργών» ή ο καλός νόμος «περί του ακαταδίωκτου των λοιμωξιολόγων». Από την άλλη, η δύναμη κατευθύνει τη γνώση. Εδώ έρχεται ο Μαρξ να βάλει τα πράγματα στη θέση τους: «αυτός που κατέχει τα μέσα παραγωγής κατέχει και την δύναμη της γνώσης της παραγωγής». Με λίγα λόγια, αν είσαι σε θέση ισχύος μπορείς να πιέσεις τους ανθρώπους να συμφωνήσουν μαζί σου (βλέπε χρηματοδοτήσεις media), να επιβάλλεις τα επιχειρήματα που σε εξυπηρετούν (βλέπε γιατρούς που μιλάνε), μπορείς να ελέγχεις το τι διδάσκεται στα σχολεία (βλέπε μάθημα ιστορίας), τι διδάσκεται στα πανεπιστήμια (βλέπε δυτική επιστήμη), με ποιες διαδικασίες χρηματοδοτούνται οι έρευνες, που θα διατεθούν οι πόροι, πως θα φορολογηθούν οι πολίτες κτλ και κτλ. Στην συνέχεια, αυτός που έχει τη δύναμη, δηλαδή οι πολιτικοί, ελέγχουν πως πάνε τα πράγματα χρησιμοποιώντας διάφορους τρόπους, συνήθως με το αθόρυβο μαρτύριο της γραφειοκρατίας που είναι και το βασικό εργαλείο κάθε καλού κυβερνήτη, είτε δημοκράτη είτε κομμουνιστή. Ακόμα και η ιατρική δεν ξεφεύγει από αυτή τη βάσανο. Αρκεί να παρατηρήσουμε τις οδηγίες που δίνονται με τις αποστάσεις που πρέπει να κρατάμε, τι νούμερο θα στείλουμε για να βγούμε έξω, πως θα φάμε, πως θα πλυθούμε, πώς θα γ…..
Βλέπουμε λοιπόν ότι η δύναμη και η γνώση είναι ένα σώμα μια ψυχή. Φυσικά, η δύναμη εκπροσωπείται από τους πολιτικούς και η γνώση από τους σύγχρονους ειδικούς. Από αυτή λοιπόν τη θεία ένωση δύναμης και γνώσης θα γεννηθεί ένα όμορφο παιδάκι, το σύγχρονο δυτικό κράτος του 20ου αιώνα. Όμορφο φυσικά το βλέπουν οι γονείς του, οι πολιτικοί και οι ειδικοί, και οι στενοί συγγενείς του, αυτοί δηλαδή που εισπράττουν από το κράτος (εργαζόμενοι, εργολάβοι οι λοιποί συγγενείς). Όμως αυτό το παιδάκι, σύμφωνα με την γνώμη των γειτόνων αυτή τη φορά, είναι ένα τέρας που τους κατασπαράζει (ακτιβιστές, ανεξάρτητοι διανοητές, ελεύτεροι επαγγελματίες, επιχειρηματίες, οι γνωστοί δηλαδή τεθλιμμένοι συγγενείς). Το σύγχρονο κράτος λοιπόν είναι η υλοποίηση των ιδεών της δύναμης και της γνώσης, και μάλιστα είναι φτιαγμένο από υλικά εξαιρετικής ποιότητας και ανθεκτικότητας, όπως η γραφειοκρατία που αναφέρθηκε, οι δυνάμεις άμυνας και καταστολής, θεσμοί (δικαστικοί, εκπαιδευτικοί), συστήματα πειθούς (media) και πάει λέγοντας. Είτε τέρας, όπως στον κομμουνισμό, είτε τερατάκι, όπως σε ορισμένες φιλελεύθερες δημοκρατίες, το κράτος θα υπηρετήσει τους γονείς του, την άρχουσα τάξη δηλαδή. Το πόσο άξια θα εξυπηρετήσει την άρχουσα τάξη, αν δηλαδή θα μακροημερεύσει σαν την Ελισάβετ ή αν θα την φάει το μαύρο σκοτάδι μιας απρόσμενης λαϊκής επανάστασης, κανείς δεν το ξέρει. Το σίγουρο είναι ότι «οι ιδέες της άρχουσας τάξης είναι οι κυρίαρχες ιδέες σε κάθε εποχή» (3).
Αυτή τη στιγμή κυριαρχούν οι ιδέες της πολιτικής ελίτ που είναι σε απόλυτη συνταύτιση με αυτές της επιστημονικής ελίτ, μιλώ για τους γιατρούς της δυτικής ιατρικής. Όλοι μαζί θεωρούν ότι κατέχουν την απόλυτη αλήθεια, εφόσον έχουν τη δύναμη να την επιβάλουν. Και έχουν την απόλυτη δύναμη να επιβάλλουν την επιστημονική αλήθεια (όποια είναι αυτή) εφόσον κατέχουν όχι τα κλασικά μέσα παραγωγής αλλά τα μέσα αναπαραγωγής των ιδεών τους, τα μέσα ενημέρωσης δηλαδή. Δεν βλέπουμε λοιπόν να δικαιώνεται ο μαρξισμός από τις ίδιες τις πρακτικές των φιλελευθέρων υποτίθεται δημοκρατιών; Θα έλεγε κάποιος δύσπιστος: επειδή πέφτει κάπου μέσα στις προβλέψεις του και ο Μαρξ, είναι επαρκής λόγος να αρνούμαστε τα καλά της δημοκρατίας; Όχι, δεν τα αρνούμαστε, αλλά η σύγκλιση μαρξισμού και δημοκρατίας επετεύχθη μέσα από την πρόσφατη επίδειξη δύναμης των πολιτικών που υποβαστάζεται από την υποτιθέμενη γνώση των επιστημόνων γιατρών. Ο Μαρξ μιλούσε για επιστημονικό σοσιαλισμό και οι φιλελεύθεροι μιλούν για την αντικειμενικότητα της επιστήμης. Ποια επιστήμη από τις δύο είναι πιο ορθή εξαρτάται από το ποιο στρατόπεδο είσαι. Πάντως και οι δύο κρύβουν την βουλιμία τους για δύναμη και κυριαρχία κάτω από την εγγύηση της επιστημονικής αλήθειας, όποιας κι αν είναι αυτή. Να το πώς εντελώς απλά: ό,τι είναι επιστημονικό είναι και δικαιολογημένο.
Αν η επίδειξη δύναμης πάνω στα συναισθήματά μας δικαιολογείται από την Shakira και τη Jenifer Lopez στο αμερικάνικο Super Bowl, δεν δικαιολογείται με τίποτα η επίδειξη δύναμης πάνω στην κοινή λογική και τα δημοκρατικά μας αισθήματα από κυβερνήσεις που εναγκαλίζονται με την επιστήμη σε ένα ταγκό για δύο, με τους πολίτες να πληρώνουν πανάκριβο αντίτιμο για να τους βλέπουν από το σπίτι να ερωτοτροπούν ξεδιάντροπα. Μήπως η λύση θα ήταν να πέσω στην αγκαλιά του μαρξισμού, που μερικές φορές έχει καλά επιχειρήματα; Μήπως η δημοκρατία έχει Αδιέξοδα και χρειάζεται έναν τρελό και νικητή (όχι ηττοπαθή) κόκορα, όπως αυτός του Αρκά, για να μας βγάλει από τη δύσκολη θέση; Δεν ξέρω. Αυτό που ξέρω είναι ότι την δημοκρατία των ελευθερίων και των ατομικών δικαιωμάτων δεν την έχτισαν κότες, και αυτό δεν το είπε ο Μαρξ.
Βιβλιογραφία:
(1) Porter, R. 2002. Blood and Guts: A Short History of Medicine. London: Penguin, σελ. 51
(2) Broadbent, A. Philosophy of Medicine. NY: Oxford University Press, σελ. 256
(3) Marx, K., Engels, F and C.J. Arthur. 1970. The German Ideology. London: Lawrence & Wishart
