Ερόλ Ουζέρ
Οι σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας είναι περισσότερο τεταμένες από ποτέ ή, για να αναφέρω τον Ντμίτρι Πεσκόφ, «Οι σχέσεις τους έχουν πιάσει πάτο». Το γεγονός ότι ο πρεσβευτής μιας χώρας έχει ανακληθεί «για διαβούλευση» δεν συνιστά παρά έκφανση μιας νέας μορφής έντασης. Πιο συγκεκριμένα, η πρωτοβουλία ανήκει στη Ρωσία. Η Ρωσία ανακάλεσε μέσα σε κλίμα οργής τον πρέσβη της από την Ουάσιγκτον, αφού ο Πρόεδρος Μπάιντεν σε τηλεοπτική συνέντευξη χαρακτήρισε τον Πρόεδρο Πούτιν «δολοφόνο». Στη συνέχεια προέτρεψε τον πρεσβευτή των ΗΠΑ να επιστρέψει στην πατρίδα του μετά το τελευταίο κύμα αμερικανικών κυρώσεων που επιβλήθηκαν στη Ρωσία. Και τα δύο αυτά έκτακτα γεγονότα, ωστόσο, αποτελούν την κορυφή του παγόβουνου όπου η σχέση παραμένει ψυχρή.
Η μη διπλωματική γλώσσα του Μπάιντεν μπορεί να προκάλεσε μεγαλύτερη αγανάκτηση από την προηγούμενη ρητορική των ΗΠΑ και οι κυρώσεις μπορεί να θορύβησαν καμιά μέρα παραπάνω μετά τηνεποικοδομητική συνομιλία των δύο Προέδρων, αλλά εμπίπτουν σε ένα μοτίβο διαφωνίας που χαρακτήρισε τη σχέση τους την τελευταία επταετία. Το ερώτημα είναι αν η διακυβέρνηση Μπάιντεν θα οδηγήσει σε περαιτέρω σκλήρυνση της πολιτικής των ΗΠΑ και σε μια ρωσική απάντηση ή, εναλλακτικά, θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τις δύο πλευρές να προσπαθήσουν δοκιμαστικά να οδηγήσουν τις σχέσεις του σε μια πιο εποικοδομητική κατεύθυνση.
Παρά τη διαδεδομένη απαισιοδοξία των παρατηρητών σε Μόσχα και Ουάσιγκτον, όλα αυτά συμβαίνουν σε μια πιθανή καμπή για τη σχέση των δύο χωρών. Η διακυβέρνηση Μπάιντεν έχει διατυπώσει μια αμφίδρομη πολιτική για τη Ρωσία —μία πολιτική που συνδυάζει την αποφασιστικότητα να απορρίψει τη ρωσική συμπεριφορά όταν κρίνει ότι απειλεί με την ετοιμότητα να εξερευνήσει σημαντικούς τομείς συνεργασίας και για τις δύο χώρες. Αυτό,στην πραγματικότητα, δεν διαφέρει πολύ από την πολιτική που ακολούθησαν εξίσου οι κυβερνήσεις Ομπάμα και Τραμπ, αλλά, επειδή η κυβέρνηση Μπάιντεν ενήργησε άμεσα για να σκληρύνει την πολιτική, οι περισσότεροι παρατηρητές υποθέτουν ότι η πολιτική της «αποτροπής» θα επικρατήσει, και εκείνητης «εκτόνωσης» θα παραμείνει κυρίως σε ρητορικό επίπεδο ή θα υπονομευθεί από τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση αντιμετωπίζει τις ρωσικές ενέργειες που θεωρεί απαράδεκτες.
Στην πραγματικότητα, ωστόσο, υπάρχουν σημάδια αλλαγής που, εάν αντιμετωπιστούν εποικοδομητικά από τη Μόσχα, θα μπορούσαν να βγάλουν τις δύο χώρες από το σημερινό αδιέξοδό τους. Μετά τα αρχικά βήματα της διακυβέρνησης Μπάιντεν που αποσκοπούσαν να εκφράσουν το βασικό περίγραμμα της πολιτικής της απέναντι στη Ρωσία, η πραγματική ώθηση της πολιτικής διαφαίνεται σιγά-σιγά. Ο Μπάιντεν και η ομάδα του έχουν την τάση, κατά τη ρωσική έκφραση, να αποκαλούν τα πράγματα με το όνομά τους. Οι Αμερικανοί αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα την επιβολή κυρώσεων σε ό,τι εκλαμβάνουν ως«ρωσική ανάρμοστη συμπεριφορά» (αν και δεν είναι καθόλου σαφές ότι αυτοί, περισσότερο από τους προκατόχους τους, ξέρουν πώς να το κάνουν με επιτυχία). Ωστόσο, θέλουν επίσης να θέσουν τη σχέση σε μια πιο σταθερή και εποικοδομητική πορεία. Και έχουν επίγνωση της έντασης μεταξύ των δύο όψεων της πολιτικήςτακτικής—την ταυτόχρονη αφοσίωση τόσο στην αποτροπή και όσο και στην εκτόνωση— και μάχονται με διάφορους τρόπους για να ακολουθήσουν τη μία χωρίς να καταστρέψουν τις προοπτικές της άλλης.
Δεν είναι εύκολο εγχείρημα, ούτε εγγυάται την αποτυχία. Αλλά ότι προσπαθούν ειλικρινά αντικατοπτρίζεται στα βήματα που έχουν κάνει τους πρώτους τρεις μήνες. Ξεκίνησαν τονίζοντας την πρόθεσή τους να «κρατήσουν τη Ρωσία υπόλογο» για συμπεριφορές που θεωρούνται απειλητικές για τα αμερικανικά ή συμμαχικά συμφέροντα. Εξού και το αυστηρό μήνυμα στην πρώτη τηλεφωνική συνομιλία του Μπάιντεν με τον Πούτιν τον Ιανουάριο, ένα μήνυμα που επαναλήφθηκε από ανώτερους αξιωματούχους των ΗΠΑ με κάθε ευκαιρία τις επόμενες εβδομάδες. Επίσης, μια πρώτη υπόδειξη σε ό,τι αφορά τον συγκεκριμένο σκοπό ήταν η ρητή ανάθεση του Μπάιντεν προς τις υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ να διερευνήσουν εξονυχιστικά23 τέσσερα κυρίως ρωσικά αδικήματα: παρέμβαση στις προεδρικές εκλογές του 2020, κυβερνοεπίθεση στηνSolar Winds και διείσδυση στις αμερικανικές υποδομές, η αντιμετώπιση τουΑλεξέι Ναβάλνι και ρωσική χρηματοδότηση για να εξοντωθεί αμερικανικό προσωπικό στο Αφγανιστάν. Ανάλογα με τα αποτελέσματα αυτής της επανεξέτασης, ο σύμβουλος εθνικής ασφάλειας, Τζέικ Σάλλιβαν, προειδοποίησε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα αντιδρούν με τρόπους «ορατούς και αόρατους» και όχι μόνο με κυρώσεις.
Αυτά, σε συνδυασμό με τη σκληρή γλώσσα της διοίκησης, έφερε σαφώς το Κρεμλίνο στα άκρα, και η αρχική του αντίδραση ήταν να απαντήσει σε κάθε μέτρο που έλαβε η πλευρά των ΗΠΑ απορρίπτοντάς το. Αλλά βαθύτερα, κάτω από την επιφάνεια αυτής της άσκησης, κάτι ελπιδοφόρο φαίνεται να διαγράφεται. Η σχετικά ήπια ανταπόκριση του Πούτιν στο σχόλιο του «δολοφόνου» του Μπάιντεν και το συμβολικό βήμα να καλέσει τον Πρέσβη Αντόνοφ πίσω στη Μόσχα μπορεί να θεωρηθεί ως μια μετρημένη προσπάθεια να εμφανιστεί αποφασιστική, αποφεύγοντας παράλληλα ενέργειες που θα ανέβαζε σημαντικά τους τόνους. Η τηλεφωνική συνομιλία του Μπάιντεν με τον Πούτιν στις 13 Απριλίου, με διαφορετικό τόνο από εκείνη του Ιανουαρίου, αποτελεί ένα δεύτερο σημαντικό βήμα προόδου. Η πρόταση του Μπάιντεν για μια σύνοδο κορυφής, η διαβεβαίωσή του ότι θέλει μια «σταθερή και προβλέψιμη σχέση με τη Ρωσία σύμφωνα με τα αμερικανικά συμφέροντα» και, το πιο σημαντικό, η ετοιμότητά του να συμμετάσχει σε έναν σοβαρό «διάλογο στρατηγικής σταθερότητας» για τα κρίσιμα ζητήματα που επιβαρύνουν τη σχέση δίνει πολλές υποσχέσεις ότι η διακυβέρνηση Μπάιντενβλέπει σοβαρά την εξισορρόπηση της ώθησης έναντι των ρωσικών ενεργειών στις οποίες αντιτίθεται με εποικοδομητική δέσμευση σε σημαντικά θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Υποτίθεται επίσης ότι ο Πούτιν παρατήρησε ότι ο Μπάιντεν έχει ζητήσει μια σύνοδο κορυφής μαζί του πριν προσφέρει την ίδια πρόταση στον Κινέζο Πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ.
Ένα ακόμη σημάδι αλλαγής, προκύπτει από ό,τι κανονικά θα εκλαμβανόταν ως ένα άλλο πλήγμα που υπονομεύει τις ελπίδες για βελτιωμένες σχέσεις. Οι κυρώσεις της κυβέρνησης Μπάιντεν που ανακοινώθηκαν πριν από δύο εβδομάδες, μαζί με την απέλαση Ρώσων διπλωμάτων, προκάλεσαν μια αναμενόμενα θυμωμένη αντίδραση και αντίστοιχα μια σειρά διπλωματικών απελάσεων, καθώς και νέες δυσκολίες που επιβλήθηκαν στις διπλωματικές αποστολές των ΗΠΑ. Αλλά η λεπτομέρεια είναι πιο ενδιαφέρουσα – και πιθανώς πιο ελπιδοφόρα. Μόλις η έρευνα πληροφοριών που διέταξε ο Μπάιντεν επιβεβαιώσει τη συμμετοχή της Ρωσίας στην κυβερνοεπίθεση της Solar Winds καθώς και την παρέμβαση στις εκλογές των ΗΠΑ το 2020, είναι βέβαιο ότι ο Μπάιντεν θα επιβάλλει νέες κυρώσεις και, όπως με εκείνες στην Κριμαία, σηματοδοτεί την ανανεωμένη συνεργασία της με τους Ευρωπαίους συμμάχους. Η φύση των κυρώσεων και ο τρόπος με τον οποίο εκδόθηκαν, ωστόσο, αντικατοπτρίζει επιπλέον την αποφασιστικότητα του Μπάιντεν να διατηρήσει την ισορροπία μεταξύ των δύο όψεων της πολιτικής τακτικής, συμπεριλαμβανομένης της δέσμευσής του να συνεργαστεί με τη Ρωσία σε βασικά ζητήματα, όπως ο έλεγχος των πυρηνικών όπλων, η πανδημία και η κλιματική αλλαγή. Ο ίδιος ο Πρόεδρος και ανώτεροι αξιωματούχοι του Λευκού Οίκου τόνισαν ότι τα μέτρα που είχαν λάβει ήταν «μετρημένα και αναλογικά», ότι θα μπορούσαν να έχουν επιβάλει αυστηρότερες κυρώσεις, αλλά επέλεξαν να μην το πράξουν γιατί «δεν θέλουμε μια σπείρα προς τα κάτω» και δεν θέλουν «να είμαστε σε έναν κλιμακούμενο κύκλο με τη Ρωσία».
Πράγματι, οι πιο σοβαρές κυρώσεις, που απαγορεύουν στα αμερικανικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα να αγοράσουν πρόσφατα εκδοθέντα ρωσικά ομόλογα ρουβλιού στην πρωτογενή αγορά,υπολείπεται πολύ της ζημιάς από την επιβολή κυρώσεων στη δευτερογενή αγορά. Έτσι, ενώ οι Αμερικανοί αξιωματούχοι ισχυρίστηκαν ότι επιβάλλουν «επιπτώσεις κόστους σε οικονομικό επίπεδο» αποδεικνύοντας ότι ήταν αποφασισμένοι να αποκρούσουν παρέμβαση στις εκλογές των ΗΠΑ, πολλοί χρηματοοικονομικοί αναλυτές σε Νέα Υόρκη και Λονδίνο αμφέβαλαν ότι εμποδίζει τη συμμετοχή των ΗΠΑ στη ρωσική αγορά πρωτογενούς ομολόγου, αν και «δυσάρεστη»,όπως είπε κάποιος,«θα έκανε οτιδήποτε για να κλονίσει πραγματικά τη ρωσική οικονομία». Για να συμπληρωθεί η χορογραφία, η ρωσική πλευρά στη συνέχεια περιορίστηκε σε διπλωματικά αντίποινα ανάλογα με την απομάκρυνση των Ρώσων διπλωματών από τις ΗΠΑ, κυρίως, επειδή, όπως παραδέχθηκε ο υπουργός Εξωτερικών Λαβρόφ, η Ρωσία δεν έχει «συγκρίσιμη [οικονομική] μόχλευση έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών», αλλά και επειδή η Ρωσία δεν επιθυμεί να κλιμακώσει την ένταση. Και μέσα σε λίγες μέρες οι ομιλητές του Κρεμλίνου έστρεψαν την προσοχή στη σύνοδο κορυφής που είχε προγραμματιστεί για τον Ιούνιο και σημείωσαν ότι οι δύο Πρόεδροι συμφώνησαν ότι ήταν απαραίτητος ένας σοβαρός διάλογος.
Όσο ενθαρρυντικά είναι αυτά τα σημάδια ο κίνδυνος παραμονεύει. Κυρίως τρεις. Πρώτον, ενώ οι εντάσεις για τη ρωσική στρατιωτική συσσώρευση κατά μήκος των συνόρων της Ουκρανίας και για την κατάσταση της υγείας του Ναβάλνι έχουν υποχωρήσει, δείχνουν πόσο εύκολα τα γεγονότα μπορούν να πάρουν λάθος στροφή και η ισορροπία μεταξύ Αμερικανών και Ρώσων να πάει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η υποτροπή τους ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να είναι η επόμενη απροσδόκητη στιγμή έντασης παραμένει μια μόνιμη απειλή για οποιαδήποτε αρχική προσπάθεια να κινηθούν οι σχέσεις προς μια πιο εποικοδομητική κατεύθυνση. Δεύτερον, οι σκεπτικιστικές τάσεις και στις δύο χώρες συνεχίζουν να τονίζουν πόσο κακές είναι οι σχέσεις και πόσο ισχυρές είναι οι δυνάμεις που δικαιολογούν αυτήν την απαισιοδοξία. Το πρόσφατο κείμενο του Ντμίτρι Μεντβέντεφ στο «RIA-Novosti» που ξεκινά από τον Ψυχρό Πόλεμο και κατηγορώντας τη διοίκηση Μπάιντεν ότι μιμείται τις χειρότερες υπερβολές της είναι σχεδόν μια άποψη που συμμερίζονται ελάχιστοι στη Ρωσία και αντίστοιχα η αντίθετη εκδοχή της εξακολουθεί να κυριαρχεί στις τάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών.
Τρίτον, και το πιο σημαντικό, η πολιτική πορεία, τόσο της Μόσχας όσο και της Ουάσιγκτον, στηρίζεται σε μια εξαιρετικά λεπτή ισορροπία. Και οι δύο τώρα μιλούν για την ανάγκη «ομαλοποίησης» των σχέσεων ΗΠΑ-Ρωσίας και να ξεκινήσουν εκ νέου διάλογο. Ο καθένας, όταν αναφέρεται στις αμαρτίες του άλλου, τονίζει την περιορισμένη απόκρισή του – και την επιθυμία του να μην οδηγηθούν σε ναυάγιο με δική του υπαιτιότητα. Όμως, το πρόβλημα έγκειται όχι μόνο στην αναπόφευκτη ένταση μεταξύ μιας πολιτικής που επιδιώκει να διερευνήσει τομείς συνεργασίας, ενώ επικεντρώνεται στην καταπολέμηση και τιμωρία των κακών πράξεων της άλλης πλευράς. Αυτό που θέτει έναν ιδιαίτερα απτό κίνδυνο πηγάζει από την απειλή που συνοδεύει τον πρόσφατο ισχυρισμό της κάθε πλευράς. Τόσο η Ουάσιγκτον όσο και η Μόσχα, ενώ υπογραμμίζουν ότι έπραξαν λιγότερα από ό,τι θα μπορούσαν να έχουν πράξει για να αποφύγουν έναν «κλιμακούμενο κύκλο», προειδοποιούν επίσης ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα που μπορούν να πράξουν και θα πράξουν, εάν αυτό που δεν τους αρέσει συνεχίζεται ή αυξάνεται. Επειδή καμία κυβέρνηση δεν είναι πιθανό να αλλάξει πορεία ή να εγκαταλείψει κάποια συγκεκριμένη δράση υπό την πίεση της άλλης πλευράς, μια σπείρα προς τα κάτω παραμένει ιδιαιτέρως εύλογη.
Ο διαχωρισμός της πολιτικής αντίδρασης σε άλλη χώρα δεν είναι ξένη ή μη ρεαλιστική αντίληψη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία το έχουν πράξει πολλές φορές. Η Ρωσία, για παράδειγμα, το κάνει σήμερα σε δύο εντυπωσιακές περιπτώσεις: στις σχέσεις της με την Τουρκία και με το Ισραήλ. Ισραηλινοί εμπειρογνώμονες, όπως η Vera Michlin-Shapir, έχουν υποστηρίξει ρητά ότι η «συνεταιριστική και ακόμη και φιλική σχέση» μεταξύ των δύο χωρών «διαχωρίζει τα σημεία τριβής και αποφεύγει τη διέλευση των κόκκινων γραμμών». Οι δύο χώρες κατάφεραν να επιλύσουν το εμπόδιο ότι οι βασικοί σύμμαχοι της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή είναι οι μεγάλοι εχθροί του Ισραήλ, καθώς και η πίεση στο Ισραήλ να προστατεύσει την πρωταρχική συμμαχία του με τις Ηνωμένες Πολιτείες χωρίς να προσυπογράψει πλήρως τις αντι-ρωσικές ενέργειες των ΗΠΑ.
Ο διαχωρισμός, ωστόσο, μπορεί να είναι μόνο μια ατελής και εξαιρετικά ευάλωτη λύση με αβέβαιη διάρκεια. Για να επιτευχθεί ένα πιο ανθεκτικό και ουσιαστικό αποτέλεσμα, χρειάζεται κάτι άλλο. Δυστυχώς, μπορεί να μην είναι μέσα στις δυνατότητες των κυβερνήσεων, δεδομένου του σύντομου χρονικού ορίζοντα που καθοδηγεί τις πολιτικές τους επιλογές. Αυτό που πρέπει να κάνουν και οι δύο κυβερνήσεις είναι να ενσωματώσουν, άμεσα και αποτελεσματικά, βραχυπρόθεσμα ζητήματα με μακροπρόθεσμους στόχους. Πρέπει να ξεκινήσουν αξιολογώντας πού θέλουν η σχέση να είναι επτά ή οκτώ χρόνια από σήμερα, θέτοντας ρεαλιστικές προσδοκίες σε ένα λειτουργικό χρονικό πλαίσιο. Η αξιολόγηση θα πρέπει να επικεντρώνεται στα σημαντικά σημεία τριβής αυτής της σχέσης: σε ό,τι αφορά το ζήτημα της στρατηγικής σταθερότητας στο πλαίσιο της πυρηνικής τους σχέσης, ποιο είδος προόδου θα θεωρούσε η κάθε διακυβέρνηση ως εφικτό στόχο και ποιο ρόλο θα ήθελαν να διαδραματίσουν η Ρωσία και οι Ηνωμένες Πολιτείες εάν θα έπρεπε να διαχειριστούν ένα ολοένα και πιο περίπλοκο και επικίνδυνο πολυ-πολικό πυρηνικό κόσμο; Σε οκτώ χρόνια διαδρομή,πώς θα ήθελε ο καθένας να διαμορφώσει τους παράγοντες της ευρωπαϊκής ασφάλειας, και θα μπορούσαμε ποτέ να φανταστούμε μια αλληλεπίδραση ΗΠΑ-Ρωσίας που θα συμβάλλει στην προώθηση αυτού του αποτελέσματος; Προφανώς, επιθυμούν η μεταβολή που θα επέλθει μέσα και γύρω από τον πυρήνα της Ευρασίας να είναι σταθερή και ειρηνική·εάν ναι, ποιο άλλο εύλογο πλαίσιο θα το επέτρεπε, αν όχι αυτό της συνεργασίας, τουλάχιστον να μην υπάρχουν ανταγωνιστικές προσεγγίσεις που δυνητικά να οδηγούσαν σε αποδιοργανωτικές αλλαγές; Εάν σκέφτονται σοβαρά, πώς θα ήθελαν να είναι η δυναμική τους στην τριμερή σχέση ΗΠΑ-Ρωσίας-Κίνας, και στον ανταγωνισμό που βλέπει τώρα ο καθένας μεταξύ δημοκρατικών και αυταρχικών συστημάτων, θα προτιμούσαν την πρόοδο προς ένα modus vivendi αντί για μια εντεινόμενη και ασταθή στρατηγική αντιπαλότητας;
Ενσωματώνοντας το βραχυπρόθεσμο με το μακροπρόθεσμο, η πρόκληση για κάθε χώρα θα ήταν τότε πώς να αντιμετωπίσουν άμεσα προβλήματα —Ουκρανία, Συρία, παρέμβαση στην εσωτερική πολιτική, ενεργειακή ασφάλεια κ.λπ.—, με τρόπους που μετριάζουν αυτές τις ανησυχίες χωρίς να βλάπτουν καμία πιθανότητα επίτευξης αυτών των μακροπρόθεσμων στόχων. Επειδή το επιθυμητό όραμα κάθε κυβέρνησης για το καλύτερο που θα μπορούσε να ελπίζει για επτά ή οκτώ χρόνια από σήμερα, εάν έπρεπε να περάσουν από αυτήν τη δοκιμασία, αναμφίβολα θα ήταν διαφορετικό, μια πρώτη προσέγγιση για έναν «διάλογο περί στρατηγικής σταθερότητας» θα μπορούσε να αφορά τη σύγκριση αυτών των οραμάτων και την ειλικρινή αντιμετώπιση των εμποδίωνπου αποτρέπουν τη συμφιλίωσή τους. Ως πρώτο βήμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία θα μπορούσαν να επικεντρωθούν στους τομείς ποιους θα μπορούσαν εύκολα να έλθουν σε κάποιο συμβιβασμό: σε ποιο επίπεδο συνεργασίας θα μπορούσαν να εργαστούν οι δύο χώρες για την αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών και των πανδημιών οκτώ χρόνια από σήμερα και ποια μέτρα πρέπει να υιοθετήσουν τώρα προς αυτή την κατεύθυνση;
Η πραγματικότητα, φυσικά, είναι ότι ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες ούτε η Ρωσία το πράττουν αυτό, ούτε σε καμία στιγμή προσπάθησαν να το πράξουν, και ίσως για πολλούς λόγους που δεν μπορούν. Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε, επειδή απαιτείται μια ευρύτερη προοπτική εάν οι δύο χώρες αρχίσουν να λιώνουν τον πάγο, οι εμπειρογνώμονες των δύο χωρών φέρουν ευθύνη -μια ευθύνη που δεν έχει αποδεχτεί μέχρι στιγμής- να αναπτύξουν αυτό το πλαίσιο, να διεξάγουν μια αναλυτική έκθεση και να επιδείξουν πώς μπορεί να διαμορφωθεί μια ατζέντα που ενσωματώνει τις βραχυπρόθεσμες επιταγές της πολιτικής με ρεαλιστικούς ενδιάμεσουςστόχους.
