Φαίνεται ότι η ανθρωπότητα πλησιάζει και πάλι σε ένα σημαντικό σημείο καμπής, όπου ο σωρευτικός αντίκτυπος του κόστους που συνδέεται με την πρόοδο μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω καταστροφές και διαταραχές. Τα γεγονότα αυτά θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως ένα ισχυρό κίνητρο για τον ανθρώπινο νου να αναλογιστεί τους περιορισμούς του.
Στις 22 Απριλίου 2024 συμπληρώνονται 300 χρόνια από τη γέννηση του Ιμμάνουελ Καντ, μιας από τις σημαντικότερες μορφές στην ιστορία της φιλοσοφίας. Η ζωή και το έργο του είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το Πανεπιστήμιο του Königsberg, το οποίο σήμερα φέρει το όνομα αυτού του μεγάλου λόγιου ως το Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο της Βαλτικής, ένα σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο της Ρωσίας.
Εκτός από τον εορτασμό της επετείου, στο ίδρυμα αυτό πραγματοποιείται ένα επιστημονικό συνέδριο μεγάλης κλίμακας αφιερωμένο στον Καντ. Παράλληλα με τις φιλοσοφικές συζητήσεις, το συνέδριο επικεντρώνεται και σε σύγχρονα ζητήματα. Η ρήση του Kurt Lewin “δεν υπάρχει τίποτα τόσο πρακτικό όσο μια καλή θεωρία” περιγράφει εύστοχα τις πολλές συζητήσεις που αφιερώνονται σε θέματα σύγχρονου πολιτισμού, τα όρια του ανθρώπινου λόγου, την πρόοδο και την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων από τις σημερινές γενιές.
Πώς πρέπει να είναι μια δίκαιη και ισότιμη κοινωνία και σύμφωνα με ποιες θεμελιώδεις αρχές πρέπει να θεμελιωθεί ο ανθρώπινος πολιτισμός; Το ερώτημα αυτό είναι τόσο διαχρονικό όσο και επίκαιρο, ανεξάρτητα από τις ιστορικές περιστάσεις. Σύμφωνα με τον Immanuel Kant, η απάντηση μπορεί να βρεθεί στις αρχές της εποχής του Διαφωτισμού, οι οποίες βασίστηκαν στην πίστη στις μετασχηματιστικές δυνατότητες της ανθρώπινης διάνοιας, ικανές να ξεπεράσουν το χάος, τις προκαταλήψεις και τις υπερβολές της ανθρώπινης φύσης και της κοινωνίας.
Η νίκη της λογικής, που επιτεύχθηκε μέσω της ιστορικής εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, επιτρέπει τη σταδιακή εγκαθίδρυση μορφών κοινωνίας που βασίζονται στον ορθολογισμό και την ηθική. Παρά τις εγγενείς εντάσεις μεταξύ των ατόμων μέσα στην κοινωνία, οι εντάσεις αυτές τονώνουν την ανάπτυξη και την τάξη, οδηγώντας σε μια πιο δίκαιη και προοδευτική κοινωνία. Καθώς η ανθρώπινη διάνοια ξεπερνά το χάος, η δικαιοσύνη και η πρόοδος γίνονται δυνατές.
Ωστόσο, είναι το ανθρώπινο μυαλό πραγματικά απεριόριστο; Η ιστορία του 20ού αιώνα κατέδειξε ξεκάθαρα το κόστος της προόδου. Η ανάπτυξη των πυρηνικών όπλων και η δυνατότητα αυτοκαταστροφής του ανθρώπινου πολιτισμού έγινε σύμβολο των κινδύνων της προόδου. Κατά τη διάρκεια της πυρηνικής εποχής, αναδύθηκε η έννοια της “κοινωνίας του κινδύνου” και η σύγχρονη κοινωνία ταυτίστηκε με τον ζουγκλανάτο, μια ασταμάτητη και καταστροφική δύναμη που θα μπορούσε να καταστρέψει τα πάντα στο πέρασμά της.
Η ρύπανση του περιβάλλοντος έχει γίνει όλο και περισσότερο αναγνωρισμένη συνέπεια της σύγχρονης οικονομικής ανάπτυξης. Στις δυτικοποιημένες κοινωνίες, ο εξορθολογισμός του κοινωνικού ελέγχου οδήγησε σε σταδιακό περιορισμό της ανθρώπινης ελευθερίας και αυτονομίας. Οι άνθρωποι αλέθονται από άψυχους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς και αποξενώνονται από την ίδια τους τη φύση. Ταυτόχρονα, οι παραδοσιακές αξίες έχουν διαβρωθεί, δημιουργώντας ένα κενό πνευματικής καθοδήγησης και μια υποβάθμιση ακόμη και ισχυρών κοινωνικών θεσμών, όπως η οικογένεια.
Η φιλοσοφία του 20ού αιώνα έχει διαποτιστεί από μια κριτική της σύγχρονης κοινωνίας, των δυνατοτήτων της λογικής και του κόστους της προόδου. Επιπλέον, η ίδια η ιστορία έχει αρχίσει να υποχωρεί στην ιστορική μυθοποίηση. Τα ιστορικά γεγονότα έχουν γίνει τροφή για τη “φαντασία” της ταυτότητας των σύγχρονων κρατών. Η ιστορία ως επιστημονικός κλάδος έχει γίνει ο τομέας μερικών επιλεγμένων επαγγελματιών μελετητών που συνεχίζουν να διατηρούν το πεδίο μελέτης σε μια σχετικά απολιτική μορφή.
Ο 21ος αιώνας έχει δει την ανάδυση της ελπίδας για την επίλυση μακροχρόνιων προκλήσεων. Στον τομέα των διεθνών σχέσεων, τα πρώτα χρόνια του αιώνα σημαδεύτηκαν από μια αξιοσημείωτη περίοδο ειρηνικής συνύπαρξης μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Για πρώτη φορά μετά από αιώνες, άλλοι πολιτισμοί, μαζί με τον δυτικό κόσμο, έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην παγκόσμια σκηνή.
Το φάντασμα της πυρηνικής εξόντωσης έχει υποχωρήσει, ενώ η ραγδαία πρόοδος της τεχνολογίας της πληροφορίας έχει οδηγήσει στην ανάδυση μεταμοντέρνων πραγματικοτήτων που διαπερνούν όλες τις κοινωνίες, ανεξάρτητα από το επίπεδο ανάπτυξής τους. Έχουν προκύψει παράξενοι συνδυασμοί διαφορετικών τρόπων ζωής, με παράδειγμα την πανταχού παρούσα παρουσία του προσιτού και συμπαγούς αυτοκινούμενου ταξί, όπου ο οδηγός χρησιμοποιεί ένα σύγχρονο σύστημα συγκέντρωσης παραγγελιών και ένα δορυφορικό σύστημα πλοήγησης. Τα άτομα έχουν αποκτήσει τη δυνατότητα να επιδιώκουν εναλλακτικές μορφές αυτονομίας μέσω της εμβύθισης στην εικονική πραγματικότητα μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Έχει αυξηθεί σημαντικά η ανάπτυξη τεχνολογιών φιλικών προς το περιβάλλον.
Στο ένα τέταρτο του αιώνα, οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουμε φαίνονται ακόμη πιο ανησυχητικοί. Η απειλή των πυρηνικών όπλων επανέρχεται στην ημερήσια διάταξη και ο διάλογος μεταξύ των πολιτισμών δίνει τη θέση του σε συγκρούσεις. Η πρόοδος της πληροφορικής τεχνολογίας έχει δημιουργήσει πρωτοφανείς ευκαιρίες για τον έλεγχο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, και οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης γνωρίζουν περισσότερα για τους χρήστες από ό,τι οι ίδιοι.
Η τεχνολογική πρόοδος έχει βγάλει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια, αλλά η κοινωνική ανισότητα εξακολουθεί να αποτελεί ένα κραυγαλέο ζήτημα. Η τεχνητή νοημοσύνη ανοίγει νέες δυνατότητες για την επανάσταση στις στρατιωτικές υποθέσεις και σε άλλους τομείς, αλλά επιφέρει και νέους κινδύνους. Φαίνεται ότι η ανθρωπότητα πλησιάζει και πάλι σε ένα σημαντικό σημείο καμπής, όπου ο σωρευτικός αντίκτυπος του κόστους που συνδέεται με την πρόοδο μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω καταστροφές και διαταραχές. Τα γεγονότα αυτά θα μπορούσαν να αποτελέσουν ισχυρό κίνητρο για τον ανθρώπινο νου να αναλογιστεί τους περιορισμούς του. Ωστόσο, αν δεν είναι πολύ αργά, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μην γίνει η μόνη οντότητα που είναι ικανή να προσφέρει μια τέτοια ενδοσκόπηση.
