Σύνταξη-Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Στις 18 Οκτωβρίου 2019, μια ομάδα μαθητών Λυκείου της Χιλής ξεκίνησε μια εκστρατεία κατά του ναύλου στο μετρό στο Σαντιάγο. Σε σταθμούς κοντά στο κέντρο της πρωτεύουσας, οι έφηβοι πήδηξαν πάνω από τις περιστρεφόμενες πόρτες φωνάζοντας: «Απόφυγε να πληρώσεις – ένας διαφορετικός τρόπος για να πολεμήσεις»! Το παράπονό τους ήταν μικρό, μια αύξηση περίπου 0,04 δολ. στις τιμές των εισιτηρίων. Αλλά λειτούργησε σαν σπίθα. Και η Χιλή, που εδώ και καιρό εθεωρείτο φάρος ευημερίας και σταθερότητας στη Λατινική Αμερική, αποδείχτηκε να είναι ο αναπτήρας.
Η οικονομική ανάπτυξη της χώρας είχε επιβραδυνθεί τα τελευταία χρόνια, αποκαλύπτοντας τις ανισότητες σε ένα μοντέλο ελεύθερης αγοράς, που συχνά είχε χαρακτηριστεί ως υπόδειγμα στη Λατινική Αμερική. Παρά το ότι κυβερνήθηκε από αριστερές κυβερνήσεις για 14 από τα τελευταία 20 χρόνια και είχε μειωμένα ποσοστά φτώχειας, η Χιλή παρέμεινε ένα από τα πιο άνισα κράτη στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, καθώς η υγειονομική περίθαλψη, η εκπαίδευση και οι συντάξεις για εργαζόμενους χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, μειώθηκαν σημαντικά.
Αυτό που ακολούθησε τη διαμαρτυρία των μαθητών του Λυκείου, τον Οκτώβριο του 2019 έγινε γνωστό ως el elestallido social – «η κοινωνική έκρηξη» – καθώς οι πολίτες βγήκαν στους δρόμους. Με περισσότερους από 1,2 εκατομμύρια ανθρώπους να συμμετέχουν, στη μεγαλύτερη διαδήλωση στην ιστορία της Χιλής, κηρύχθηκε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Και τότε χτύπησε ο κορωνοϊός που, όμως αντί να περιορίσει το el estallido, συνέβαλε στη γιγάντωση του κινήματος. Πολλοί Χιλιανοί, ιδίως εκείνοι που εργάζονται στον μεγάλο τομέα της ανεπίσημης οικονομίας, έχασαν τη δουλειά τους και βρέθηκαν ακάλυπτοι από το κουρελιασμένο δίκτυο κοινωνικής προστασίας της χώρας. Στο El Bosque, μια στερημένη γειτονιά στο Σαντιάγο που απέχει πολύ από τους λαμπερούς ουρανοξύστες που ονομάστηκαν «Σανχάταν», οι κάτοικοι αψήφησαν το lockdown για να πραγματοποιήσουν «διαμαρτυρίες πείνας», διαδηλώνοντας ενάντια στις ελλείψεις τροφίμων. Χωρίς καν την πενιχρή υποστήριξη που καταβάλλεται στους φτωχότερους και συχνά υπερχρεωμένους, μετά από χρόνια εύκολων πιστώσεων, πολλές οικογένειες μεσαίας τάξης γλίστρησαν στην ακραία φτώχεια. Τα Cacerolazos – διαμαρτυρίες κατσαρόλας – ξεκίνησαν από τα μπαλκόνια.
Τον Οκτώβριο του 2020, με φόντο τις νέες διαμαρτυρίες στους δρόμους, το 78% των Χιλιανών ψηφοφόρων υποστήριξε την αναθεώρηση του συντάγματος που είχε εισαχθεί από τη δικτατορία του Pinochet το 1980. Η ψηφοφορία που πραγματοποιήθηκε στις 15-16 Μαΐου για την εκλογή συνταγματικού νομοθετικού σώματος, ήταν ένας θρίαμβος για την αριστερά και τα μικρά κόμματα. Ο συντηρητικός συνασπισμός του Sebastián Piñera, του δισεκατομμυριούχου προέδρου της χώρας, δεν κατάφερε να εξασφαλίσει αρκετές έδρες για να κρατήσει το ένα τρίτο του σώματος που είναι απαραίτητο προκειμένου να μπλοκάρει την αναθεώρηση. Η χώρα θέτει τώρα το κοινωνικό της συμβόλαιο σε συζήτηση με έναν τρόπο που δεν έχει ξαναδεί στην ιστορία της, μετά τον Pinochet. Η αλλαγή έχει ξεκινήσει. Αλλά αλλαγή σε τι;
Είναι δύσκολο να γενικεύσει κανείς για τις χώρες που βρίσκονται ανάμεσα στον ποταμό Rio Grande και το αρχιπέλαγος της Αργεντινής, Tierra del Fuego. Μέρη της Λατινικής Αμερικής όπως η Χιλή και ο Παναμάς είναι τόσο πλούσια όσο κάποιες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Άλλες όμως, όπως η Βενεζουέλα και η Νικαράγουα είναι πιο κοντά στα επίπεδα ανάπτυξης της υποσαχάριας Αφρικής.
Πολιτικά, οι ηγέτες της Λατινικής Αμερικής κυμαίνονται από την δεξιά της ελεύθερης αγοράς (Χιλή), μέσω λαϊκιστών της δεξιάς (Βραζιλία) και της αριστεράς (Μεξικό) έως την προοδευτική αριστερά (Κόστα Ρίκα) και από την αυταρχικότητα (Βενεζουέλα) μέσω υβριδικών καθεστώτων (Γουατεμάλα) και ελαττωματικών δημοκρατιών (Αργεντινή), στις πλήρεις δημοκρατίες (Ουρουγουάη). Ο κορωνοϊός χτύπησε άνισα, σκοτώνοντας μερικές εκατοντάδες ανά εκατομμύριο σε περιοχές της Κεντρικής Αμερικής και της Καραϊβικής, αλλά πάνω από 2.000 ανά εκατομμύριο στη Βραζιλία.
Ωστόσο, ιστορικά οι ευρείες μετατοπίσεις, αψηφούσαν τα σύνορα και κατέστησαν δυνατή τη συζήτηση για μια κοινή λατινοαμερικανική εμπειρία. Οι χιλιετίες της ιθαγενικής ιστορίας διακόπηκαν απότομα από τον αποικισμό. Στη συνέχεια, στις αρχές του 19ου αιώνα ήρθε η απελευθέρωση, την οποία ο Χιλιανός ποιητής Pablo Neruda περιέγραψε ως «δέντρο του λαού» στο ποίημά του «Οι απελευθερωτές».
Οι μάχες μεταξύ φιλελεύθερων και αντιδραστικών στις νέες δημοκρατίες, έδωσαν τη θέση τους στην έκρηξη των εξαγωγών στην αρχή του 20ου αιώνα, και στη συνέχεια στις δικτατορίες πριν και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Ακολούθησαν, η κρίση του χρέους, μετά η πολιτική και οικονομική απελευθέρωση τη δεκαετία του 1990, και στη συνέχεια πάλι κρίση του χρέους. Τη δεκαετία του 2000, το αφήγημα της Λατινικής Αμερικής περιλάμβανε μια στροφή προς τα αριστερά ως μέρος της λεγόμενης ροζ παλίρροιας – συχνά συνοδευόμενη από μια οικονομική άνθηση και κοινωνική πρόοδο – πριν σταματήσουν ή ακόμα και αντιστραφούν, πολλές από αυτές τις τάσεις στη δύσκολη δεκαετία του 2010. Σε όλη την ήπειρο, ο κορωνοϊός επιδείνωσε σοβαρά την κατάσταση, εντείνοντας τα οικονομικά προβλήματα της Λατινικής Αμερικής, την κοινωνική αναταραχή και την πολιτική αστάθεια.
Ο Nayib Bukele, δεξιός ισχυρός πρόεδρος του Ελ Σαλβαδόρ, κέρδισε τον περασμένο μήνα μια υπερ-πλειοψηφία στις εκλογές της χώρας, η οποία θα μπορούσε να του επιτρέψει να αναθεωρήσει τα νομικά και πολιτικά συστήματα της χώρας του. Ο πληθωρισμός αυξάνεται στην Αργεντινή που επιβαρύνεται με χρέη καθώς ο πρόεδρος της, Alberto Fernández, βιάζεται να αναχρηματοδοτήσει δάνεια περίπου 45 δισ. δολ. που πρέπει να πληρωθούν σύντομα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Στην Κολομβία, η βία αυξάνεται καθώς οι διαδηλώσεις που πυροδοτούνται από μια μη δημοφιλή φορολογική μεταρρύθμιση, μπαίνουν στην τρίτη εβδομάδα τους. Η θανατηφόρα κατάρρευση γέφυρας πάνω από το μετρό στις 3 Μαΐου, έστρεψε τα φώτα στις παραπαίουσες υποδομές του Μεξικού. Η Βραζιλία, η πιο πυκνοκατοικημένη χώρα της περιοχής, βιώνει μια νέα αύξηση των κρουσμάτων κορωνοϊού, καθώς ο αυταρχικός δεξιός πρόεδρος της, Jair Bolsonaro αντιμετωπίζει κοινοβουλευτική έρευνα σχετικά με τη αντίδραση της χώρας του στην πανδημία. Η προεδρική αναμέτρηση του Περού στις 6 Ιουνίου θα γίνει ανάμεσα σε δυο αντισυστημικούς υποψήφιους λαϊκιστές της δεξιάς και της αριστεράς. Σε όλη την περιοχή, οι πίνακες ελέγχου έχουν χτυπήσει κόκκινο.
Για να κατανοηθεί το παρόν, βοηθάει η επιστροφή στην αισιοδοξία του πρόσφατου παρελθόντος, τότε που η Λατινική Αμερική ήταν, όπως σε διάφορα σημεία της ιστορίας της, η «γη του μέλλοντος», όπως έγραψε κάποτε ο συγγραφέας Stefan Zweig για την Βραζιλία. Στα χρόνια μετά την αλλαγή της χιλιετίας, τα πράγματα φαινόταν να πηγαίνουν καλά στην περιοχή. Είχε δραπετεύσει από τη δικτατορία, παρήγαγε πολλά από τα εμπορεύματα που χρειαζόταν μια ανερχόμενη Κίνα (πετρέλαιο, σόγια, κρέας, σίδηρο, χαλκό, αιθανόλη, σιτάρι, αλουμίνιο), οι ξένες επενδύσεις ανθούσαν και δημογραφικά γινόταν πλουσιότερη – αλλά όχι ακόμα γερασμένη.
Με την ροζ παλίρροια, η περιοχή κυβερνήθηκε ξαφνικά από ένα σύμπλεγμα αριστερών-κεντρώων ηγετών: οι σοσιαλδημοκράτες Michelle Bachelet στη Χιλή και Luiz Inácio Lula da Silva στη Βραζιλία. Ο Περονιστής Nestor Κirchner στην Αργεντινή, ο γηγενής ακτιβιστής δικαιωμάτων Evo Morales στη Βολιβία και ο ριζοσπάστης σοσιαλιστής Hugo Chavez στη Βενεζουέλα. Παρά τις διαφορετικές αποχρώσεις της αριστεράς, αυτοί οι ηγέτες ενώθηκαν στη δέσμευση να μειώσουν τις φρικτές ανισότητες της Λατινικής Αμερικής. Συλλογικά, το έκαναν. Σύμφωνα με την Οικονομική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική (ECLAC), η φτώχεια μειώθηκε από 45,4% το 2002 σε χαμηλό 28,6 %, το 2013. Η μεσαία τάξη της Λατινικής Αμερικής αυξήθηκε ιδιαίτερα, με ομάδες μεσαίου εισοδήματος να διογκώνονται από το 27% του πληθυσμού το 2002, σε 41% το 2017.
Αλλά τότε, η χρυσή δεκαετία έδωσε τη θέση της σε μια άλλη, τη χαμένη. Η αλαζονεία – ύβρις, η κακοδιαχείριση, οι πελατειακές σχέσεις και η διαφθορά που υπήρχαν σε ποικίλη έκταση σε όλες τις χώρες της ροζ παλίρροιας – κυρίως στη Βενεζουέλα – «εισπράξαν» το φόρο τους. Η άνοδος της Κίνας και άλλες γεωπολιτικές μετατοπίσεις (όπως η έκρηξη της παραγωγής ενέργειας από σχιστόλιθο της Βόρειας Αμερικής) μείωσαν τις τιμές των προϊόντων της περιοχής. Η πίστωση στέρεψε. Οι αριστερές κυβερνήσεις δεν είχαν χρησιμοποιήσει τις καλές στιγμές, για να οικοδομήσουν καινοτόμες και παραγωγικές οικονομίες ευρείας βάσης, που θα μπορούσαν να διατηρήσουν την κοινωνική πρόοδο όταν οι καρποί των ορυχείων και των χωραφιών, του τροπικού δάσους και της pampa, δεν μπορούσαν να το κάνουν πλέον. «Η δημοσιονομική ανευθυνότητα και οι ασύδοτες παροχές, δεν είναι αριστερές πολιτικές, για μένα», λέει ο Roberto Unger, Βραζιλιάνος φιλόσοφος και πρώην υπουργός της κυβέρνησης Lula.
Έτσι, υπήρχαν ήδη αρκετές αρνητικές τάσεις ακόμη και πριν χτυπήσει ο ιός. Το πραγματικό ΑΕΠ / κατά κεφαλήν στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική μειώθηκε κατά 0,6% ετησίως, μεταξύ 2014 και 2019. Η οικονομική ανάπτυξη το 2019 ήταν μόλις 0,5 % σε ολόκληρη την περιοχή, σε σύγκριση με περισσότερο από 5% κατά τη διάρκεια των ετών άνθησης της δεκαετίας του 2000. Η ανεργία αυξήθηκε, όπως και το ποσοστό των εργαζομένων σε τομείς χαμηλής παραγωγικότητας. Η φτώχεια και η ακραία φτώχεια άρχισαν να αυξάνονται ξανά. Σε ορισμένες χώρες της περιοχής, η αποτυχία της ροζ παλίρροιας οδήγησε σε μια στροφή προς την πολιτική δεξιά: στη Χιλή το 2010 (και πάλι το 2018), στην Αργεντινή το 2015, στη Βραζιλία το 2018 και στην Ουρουγουάη το 2020. Αλλά, η αντίδραση έγινε αισθητή στα πολιτικά συστήματα και τις κοινωνίες στο σύνολό της Λατινικής Αμερικής.
Ο δείκτης δημοκρατίας της μονάδας Economist Intelligence δείχνει ότι η ποιότητα της δημοκρατίας μειώνεται στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, κάθε χρόνο από το 2015. «Η δημοκρατία στη Λατινική Αμερική αντιμετωπίζει μια κρίσιμη περίοδο», έγραψε ο Daniel Zovatto, του Ινστιτούτου Brookings, σε μια έκθεση που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 2020. Η περιοχή σηματοδοτείται από «ερεθισμένες δημοκρατίες », που χαρακτηρίζονται από αναιμική οικονομική ανάπτυξη, απογοήτευση των πολιτών, κοινωνικές εντάσεις, δυσαρέσκεια κατά των πολιτικών και αδύναμη διακυβέρνηση.
Αυτό ήταν το σκηνικό προ της πανδημίας. Ο κορωνοϊός έπληξε τη Λατινική Αμερική πιο σκληρά από οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Τις επόμενες μέρες θα γίνει η πρώτη περιοχή που καταγράφει ένα εκατομμύριο θανάτων από τον ιό. Μία εξήγηση για την ιδιαίτερα καταστροφική εμπειρία της είναι ότι συνδυάζει τα επίπεδα αστικοποίησης του πλούσιου δυτικού κόσμου με επίπεδα κρατικής μέριμνας και συστημάτων υγείας χωρών μέσου ή φτωχού εισοδήματος. Το αποτέλεσμα ήταν η επιβολή των πιο σοβαρών κοινωνικών περιορισμών στον κόσμο. Σύμφωνα με την Unicef, τα παιδιά της Λατινικής Αμερικής έχουν χάσει περισσότερο χρόνο σχολείου από τα αντίστοιχα τους, οπουδήποτε αλλού. Αποτελούν σχεδόν το 60% όλων των παιδιών παγκοσμίως που έχασαν ένα ολόκληρο έτος. Τα παρατεταμένα lockdown έχουν πλήξει σκληρά χώρες με μεγάλους άτυπους οικονομικούς τομείς στους οποίους οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να διεκδικήσουν εύκολα, παροχές πρόνοιας.
Η οικονομική συρρίκνωση της Λατινικής Αμερικής κατά 7,4% πέρυσι, ήταν η μεγαλύτερη από ότι σε οποιαδήποτε περιοχή στον κόσμο. Στην ιστορία της, πρέπει να επιστρέψει κανείς δύο αιώνες πίσω στο 1821, την εποχή του Simón Bolívar και των Ισπανικών Αμερικανικών πολέμων της ανεξαρτησίας, για να βρεί μια τόσο μεγάλη κάμψη. Η ανάκαμψη της μέχρι στιγμής φαίνεται λιγοστή. Αντί να γίνει η πέμπτη οικονομία στον κόσμο, όπως προέβλεπε η Goldman Sachs το 2003, η Βραζιλία πέρυσι έπεσε από την ένατη στην δωδέκατη θέση.
Ακριβώς όπως η πανδημία εντείνει τα οικονομικά δεινά της Λατινικής Αμερικής, έτσι οξύνει περαιτέρω τις κοινωνικές σχέσεις. Η Χιλή δεν είναι η μόνη χώρα όπου οι πολίτες της μεσαίας τάξης αισθάνονται πίεση: Η ECLAC, εκτιμά ότι περίπου 59 εκατομμύρια Λατινοαμερικανοί που ταξινομούνταν ως μεσαίου εισοδήματος το 2019, βρίσκονται τώρα σε χειρότερη οικονομική κατάσταση και ότι 25 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν υποβαθμιστεί από την κατηγορία μεσαίου εισοδήματος της προηγούμενης χρονιάς. Κατά τη διάρκεια των lockdown, οι πλούσιοι της περιοχής μετακινήθηκαν στις ηπειρωτικές ή παράκτιες δεύτερες κατοικίες τους, ενώ αλλοι είτε δυσκολεύονται να βρουν εργασία είτε την κάνουν από το σπίτι – όπου όμως η πρόσβαση στο Διαδίκτυο είναι περιορισμένη.
Σε φτωχές περιοχές, όπως οι παραγκουπόλεις στην περιφέρεια πολλών μεγάλων πόλεων της Λατινικής Αμερικής, η υποστήριξη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. «Μεγάλες φτωχές κοινότητες όπως η favela da Rocinha και η favela da Maré (παραγκουπόλεις στο Ρίο ντε Τζανέιρο) μας προκαλούν μεγάλη ανησυχία», λέει η Margareth Dalcolmo, πνευμονολόγος στο Ρίο. «Οι φαβέλες δεν λαμβάνουν βοήθεια, ακόμη και όσον αφορά την πρόσβαση σε αποχέτευση και πόσιμο νερό», προσθέτει. Η ανησυχία της θα αποδειχθεί προφητική: καθώς μερικές φαβέλες έχουν δει περισσότερους θανάτους από ότι ολόκληρες άλλες χώρες και κάποιες περιοχές, όπως η da Maré, αντιμετωπίζουν νέες κρίσεις πείνας και βίας (μια αστυνομική επιδρομή σε μια φαβέλα στο Ρίο στις 6 Μαΐου άφησε τουλάχιστον 25 νεκρούς).
Τέτοιες πιέσεις θέτουν τις δημοκρατίες σε δοκιμασία. Ο Andrés Manuel López Obrador, πρόεδρος του Μεξικού, προσπάθησε τον περασμένο μήνα να παρατείνει τη θητεία ενός δικαστή που θεωρείται προσκείμενος σε αυτόν, σε μια προσπάθεια που οι αντίπαλοι του αποκάλεσαν αντισυνταγματική αρπαγή εξουσίας. Ο δεύτερος γύρος των προεδρικών εκλογών του Περού θέτει τον αυτο-περιγραφόμενο μαρξιστή-λενινιστή Pedro Castillo ενάντια στην Keiko Fujimori, κόρη του αυταρχικού προέδρου της δεκαετίας του 1990.
Στη Βραζιλία, ο Bolsonaro προσπαθεί να πολιτικοποιήσει τον στρατό και υπαινίχθηκε ότι ενδέχεται να επιδιώξει να αρνηθεί την ήττα στις προεδρικές εκλογές του επόμενου έτους. Εν τω μεταξύ, οι οικονομικοί αγώνες της περιοχής δημιουργούν νέες προσβάσεις σε μη δημοκρατικές ξένες δυνάμεις, όπως η Κίνα – της οποίας οι επενδύσεις στην περιοχή συνεχίζονται και της οποίας το εμβόλιο Sinovac αποτελεί σημαντικό συστατικό των χαρτοφυλακίων παραγγελιών της Λατινικής Αμερικής. Η τρέχουσα αναταραχή στην Κολομβία, που πυροδοτήθηκε από ένα μικρό πακέτο μέτρων για τη σταθεροποίηση των δημόσιων οικονομικών που εισήγαγε ο πρόεδρος της, Iván Duque Márquez, μπορεί να αποτελέσει τον προπομπό αναταραχών σε ολόκληρη την περιοχή όταν λήξουν τα προγράμματα υποστήριξης κορωνοϊού.
Η κύρια τάση των πρόσφατων εκλογών στη Λατινική Αμερική ήταν λιγότερο ιδεολογική και περισσότερο αποτέλεσμα της αστάθειας και της αντισυστημικής στάσης των πολιτών. Όμως, λαμβάνοντας υπόψη ότι πολλοί πρόεδροι χωρών της περιοχής είναι συντηρητικοί, εκλεγμένοι ως μέρος της αντίδρασης κατά της ροζ παλίρροιας, μπορεί να υπάρξει μια νέα γενική κλίση προς τα αριστερά. Η εκλογή του Obrador στο Μεξικό, το 2018 και του Fernández στην Αργεντινή το 2019, έμοιαζαν μεμονωμένες περιπτώσεις. Αλλά, σύντομα μπορούν να προστεθούν άλλες. Ο αριστερός Castillo είναι μπροστά στις δημοσκοπήσεις στο Περού. Στην Κολομβία, εν όψει των εκλογών του 2022, οι διαμαρτυρίες συνοδεύτηκαν από αυξανόμενη υποστήριξη προς τον Gustavo Petro, αριστερό πρώην δήμαρχο της Μπογκοτά που έπαιξε ηγετικό ρόλο στις διαδηλώσεις.
Στη Βραζιλία, μια νέα δημοσκόπηση στις 12 Μαΐου έδειξε αναζωογόνηση του Lula – του οποίου οι καταδίκες για διαφθορά ακυρώθηκαν από δικαστή του ανώτατου δικαστηρίου τον περασμένο Μάρτιο – που πήρε το προβάδισμα με 55 % έναντι του Bolsonaro, για τις επόμενες προεδρικές εκλογές. Εν τω μεταξύ, το δημοψήφισμα της Χιλής για την αναθεώρηση του συντάγματος, δείχνει ότι και εκεί η αριστερά βρίσκεται σε άνοδο. Ο Daniel Jadue, κομμουνιστής, έχει ισχυρή υποστήριξη στις δημοσκοπήσεις, ενόψει των προεδρικών εκλογών του Νοεμβρίου.
Θα ήταν λάθος να κάνει κανείς υποθέσεις για το πώς θα εξελιχθούν οι εκλογές. Ωστόσο, είναι σωστή η ερώτηση: Αν η δεκαετία του 2020 φέρει μια δεύτερη ροζ παλίρροια στην περιοχή, θα είναι αυτή που έχει μάθει από τα λάθη της πρώτης; Μπορεί να κατασκευάσει ένα οικονομικό μοντέλο που να ξεπερνά τις πελατειακές σχέσεις και τις ακατέργαστες πρώτες ύλες, αγροτικά προϊόντα και ορυκτά; Μπορεί να οικοδομήσει ένα βιώσιμο θεμέλιο για παραγωγικές, καινοτόμες, επενδυτικές οικονομίες; Μπορεί να ενσωματώσει προοδευτικούς στόχους μέσω θεσμικής και διαρθρωτικής μεταρρύθμισης; Υπάρχουν (πολλοί) λόγοι για να είναι κανείς δύσπιστος.
Η Λατινική Αμερική πιθανότατα θα αναδυθεί από την πανδημία με αργούς ρυθμούς. Μέχρι στιγμής, μόνο το 15% των Νοτιοαμερικανών έχει λάβει την πρώτη δόση εμβολίου (και οι αριθμοί στο Μεξικό και την Κεντρική Αμερική είναι παρόμοιοι), σε σύγκριση με το 47% στις ΗΠΑ. Η ανοσία της αγέλης θα έρθει μόλις το επόμενο έτος, το νωρίτερο. Και όταν συμβεί αυτό, η Λατινική Αμερική θα αντιμετωπίσει τα ίδια προβλήματα όπως και πριν – επιδείνωση της δημοκρατίας, αύξηση της ανισότητας, στασιμότητα των οικονομιών (σε μεγαλύτερο βαθμό λόγω της κληρονομιάς της πανδημίας) αυξημένο χρέος, πόλωση και δυσπιστία.
Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι τα επόμενα χρόνια θα είναι μια ακόμη περίοδος στασιμότητας για αυτήν την περιοχή που χαρακτηρίζεται, περισσότερο από άλλες, από ψευδείς ελπιδοφόρες επανεκκινήσεις. Ο Neruda συνέλαβε την μεγάλη απογοήτευση: «Η Λατινική Αμερική λατρεύει πολύ τη λέξη ελπίδα», έγραψε. «Αυτή η ελπίδα είναι πραγματικά μια υπόσχεση για τον παράδεισο, ένα «σου χρωστώ» του οποίου η πληρωμή αναβάλλεται πάντα. Αναβάλλεται μέχρι την επόμενη εκλογική εκστρατεία, μέχρι τον επόμενο χρόνο, μέχρι τον επόμενο αιώνα».
Ωστόσο, η ελπίδα δεν είναι ένα τίποτα. Υπάρχουν λόγοι για τους οποίους η Λατινική Αμερική είναι τόσο πολύ διαποτισμένη από αυτήν. Παραμένει η πιο δημοκρατική περιοχή στον κόσμο μετά τη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη. Είναι αστική, ανοιχτή και γενικά κοινωνικά φιλελεύθερη: σχετικά άνετη με τις διαφορετικές εθνοτικές συνθέσεις των πληθυσμών της (ακόμη και αν εξακολουθούν να υπάρχουν βαθιές ανισότητες), και η πιο προηγμένη σε δικαιώματα ΛΟΑΤ από οποιοδήποτε μέρος του Παγκόσμιου Νότου. Προχώρησε σε άλλα μέτρα προόδου, όπως η ιστορική νομιμοποίηση της άμβλωσης στην Αργεντινή, τον Δεκέμβριο του 2020. Ο μόνος πρόσφατος μεγάλος πόλεμος της Λατινικής Αμερικής, ο οποίος διεξήχθη μεταξύ της κολομβιανής κυβέρνησης και των ανταρτών του FARC, έχει καταλήξει σε συμφωνία κατάπαυσης του πυρός πριν από πέντε χρόνια.
Αναφερόμενος στη Βραζιλία, τη χώρα του και το πιο πυκνοκατοικημένο κράτος της Λατινικής Αμερικής, ο Unger αρνείται την ατμόσφαιρα κατήφειας και απαισιοδοξίας: «Έχω περάσει από ολόκληρη τη χώρα, κάθε πολιτεία, το εσωτερικό κάθε πολιτείας. Έχω μιλήσει με ανθρώπους κάθε τάξης της κοινωνίας. Η εμπειρία μου είναι ότι ο κόσμος είναι απόλυτα ανοικτός. Η χώρα είναι έτοιμη, είναι ικανή να κάνει μια εκπληκτική στροφή. Είναι εξαιρετικά συναρπαστικό και είναι η πραγματικότητα. Αυτό είναι η πολιτική», λέει.
Κατά μήκος των Άνδεων, η συνταγματική αναθεώρηση της Χιλής μπορεί να ιδωθεί με τον ίδιο τρόπο: δεν είναι απλώς ένα σύμβολο του τι έχει διαρραγεί, αλλά και ενδεικτικό της βούλησης των ανθρώπων να βελτιώσουν τα πράγματα, το σήμα μιας περιοχής όπου οι άνθρωποι έχουν τη φωτιά στις φλέβες τους, έτοιμοι να σταθούν όρθιοι όταν τα πράγματα είναι είναι σε λάθος δρόμο και να ανοίξουν μια διαρθρωτική συζήτηση. Ο Neruda είχε δίκιο: η ελπίδα δεν είναι επαρκής προϋπόθεση για αλλαγή. Αλλά είναι απαραίτητη.
Πηγή: The New Statesman
