Σύνταξη-Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Το τελευταίο – πλέον – επιτυχημένο ντοκιμαντέρ του Netflix διερευνά τις επιπτώσεις της υπεραλίευσης, προτρέποντας τους ανθρώπους να σταματήσουν να τρώνε ψάρια. Μπορεί μια ταινία να προκαλέσει μαζική αλλαγή συμπεριφοράς;
Το Seaspiracy έχει θίξει ευαίσθητες χορδές. Από τότε που κυκλοφόρησε, στις 24 Μαρτίου, ανέβηκε στις πρώτες δέκα θέσεις του Netflix, προκάλεσε έκρηξη στο Twitter και εμφανίστηκε σε πρωτοσέλιδα σε όλο τον κόσμο. Το ντοκιμαντέρ, που γυρίστηκε από τους παραγωγούς του Cowspiracy, του 2014: The Sustainability Secret, ακολουθεί τον σκηνοθέτη Ali Tabrizi στο ταξίδι του στην επισήμανση της ζοφερής πραγματικότητας της εμπορικής αλιείας.
Ισχυρίζεται (ίσως αμφίβολα) ότι το μεγαλύτερο μέρος των πλαστικών απορριμμάτων στους ωκεανούς προέρχεται από δίχτυα ψαρέματος, ότι πάνω από 300.000 φάλαινες και δελφίνια σκοτώνονται κάθε χρόνο ως «παράπλευρη αλίευση» και αν συνεχιστεί ως business as usual, θα αδειάσει τους ωκεανούς έως το 2048, καθιστώντας το βαρύ και δυσάρεστο στην παρακολούθηση. Τελειώνει με ένα απλό μήνυμα: το καλύτερο πράγμα που μπορεί να κάνει κανείς είναι να σταματήσει να τρώει ψάρια. Το επείγον είναι προφανές.
Το Seaspiracy, όπως πολλά ντοκιμαντέρ, προκάλεσε οργή, με μερικούς ανθρώπους να δηλώνουν δημόσια ότι δεν θα ξαναφάνε πλέον ψάρια. Αλλά, κάνουν αυτά τα ντοκιμαντέρ πραγματικά μια διαφορά που να διαρκεί;
Ένα από τα δυνατά χαρτιά που έχει το Seaspiracy είναι τα υψηλά επίπεδα σοκ. Και το σοκ μπορεί να είναι πολύ ισχυρός παράγων στην αλλαγή συμπεριφοράς. Η Ashley Bieniek-Tobasco, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις, πραγματοποίησε έρευνα σε όσους παρακολούθησαν το Years of Living Dangerously, μια αμερικανική σειρά ντοκιμαντέρ για το κλίμα. Διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που ένιωθαν θυμωμένοι ή σοκαρισμένοι ήταν πιο πιθανό να δηλώσουν πως είχαν κίνητρα να κάνουν κάτι για την κλιματική αλλαγή από άλλα άτομα που ένιωθαν θλιμμένα και ανήμπορα. Ουσιαστικά, αν φοβηθείς πολύ πολύ, τείνεις να θάβεις το κεφάλι σου στην άμμο. Στο πλαίσιο της κατανάλωσης ψαριών, τα συναισθήματα μπορεί να προκαλέσουν ή να εξαφανίσουν την επιθυμία των ανθρώπων για ριζική αλλαγή.
Ο Diogo Veríssimo, ειδικός της αλλαγής συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υποστηρίζει ότι ενώ το σοκ είναι πολύ καλός παράγων στο να τραβήξει την προσοχή, μπορεί ωστόσο να προκαλέσει αντίθετα αποτελέσματα. «Η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε σοκ είναι δυσάρεστη, οπότε οι άνθρωποι αναπτύσσουν στρατηγικές για να την αποφύγουν», λέει.
Όταν λειτουργεί, το σοκ, είναι απίστευτα αποτελεσματικό. Ο James Pearson, 42χρονος γαιοκτήμονας από το Λιντς της Αγγλίας, λέει ότι η παρακολούθηση του Cowspiracy πριν από χρόνια τον έπεισε να μειώσει την κατανάλωση κρέατος. Τώρα, το Seaspiracy τον έχει ωθήσει να ψάχνει εναλλακτικές για τα ψάρια. «Πριν παρακολουθήσω αυτά τα ντοκιμαντέρ, είχα ακούσει για τον τρόπο ζωής των χορτοφάγων και των vegan, αλλά σκέφτηκα: «δεν μπορώ να τρώω σπόρους πουλιών – απλά θα πεινάω – και στο κάτω-κάτω μου αρέσει το κρέας, χωρίς πραγματικά να σκεφτώ τις συνέπειες», λέει. «Αυτά τα ντοκιμαντέρ σου ανοίγουν πραγματικά τα μάτια. Είναι τόσο σημαντικό να γνωρίζουν όλοι τις επιπτώσεις που έχουν οι συνήθειές μας στον πλανήτη», συμπληρώνει ο ίδιος.
Ο καταιγισμός ανθρώπινης αγριότητας απέναντι στα ζώα και τα εντυπωσιακά στατιστικά στοιχεία του Seaspiracy, επηρέασαν επίσης τον Joseph Rojas, 24χρονο podcaster από το Λονδίνο. «Όποιος έχει συναισθήματα θα αγγιχτεί από αυτό το ντοκιμαντέρ», λέει. «Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν κάτι τόσο πολύτιμο με τέτοια αγριότητα είναι κάτι πολύ ενοχλητικό. Ποτέ δεν μου άρεσε πολύ το ψάρι, αλλά το Seaspiracy μου έδωσε μια έγκυρη δικαιολογία για να το απορρίψω στο μέλλον».
Οι δημιουργοί του Seaspiracy δεν ήταν φειδωλοί στο να συνυφάνουν έντονο συναίσθημα στην αφήγηση τους και αυτό μπορεί να στηρίξει τη δυνατότητά του να προκαλέσει αλλαγές στη στάση απέναντι στην κατανάλωση ψαριών, σε κλίμακα. Τα ίδια πράγματα που κάνουν ένα ντοκιμαντέρ συναρπαστικό – ένταση, ισχυροί χαρακτήρες, συγκρούσεις και αφηγηματικός στόχος – μπορούν να κινήσουν τους μοχλούς της αλλαγής συμπεριφοράς. «Βλέποντας την κλιματική αλλαγή να επηρεάζει κάποιον με τον οποίο συνδέεται κανείς, βοηθά τους ανθρώπους να κατανοήσουν με ποιο τρόπο η κλιματική αλλαγή επηρεάζει και τους ίδιους», εξηγεί η Bieniek-Tobasco.
Είναι εύκολο να δημιουργηθούν παραλληλισμοί μεταξύ του Seaspiracy και του προκατόχου του, Cowspiracy, που προκάλεσε σωρεία ισχυρισμών ότι η παρακολούθηση του είχε κάνει αρκετούς ανθρώπους να γίνουν vegan. «Το Cowspiracy έχει προκαλέσει σημαντική αλλαγή συμπεριφοράς μεταξύ των νέων», ισχυρίστηκε ένα σχετικό άρθρο. «Δεν γνωρίζω προσωπικά κανέναν που να το έχει παρακολουθήσει χωρίς να γίνει χορτοφάγος ή να αμφισβητήσει τις διατροφικές του συνήθειες, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μου», λέει ο Rojas.
Όμως, ενώ έχει σημειωθεί αύξηση του αριθμού των ατόμων που στρέφονται σε φυτική διατροφή τα τελευταία πέντε χρόνια, δεν μπορούμε να αποδώσουμε αυτήν την αλλαγή μόνο στην επιρροή του Cowspiracy. Απλώς δεν υπάρχει αρκετή έρευνα για να εξαχθεί αυτό το συμπέρασμα, και το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας δεν έχει δημοσιευθεί.
Η έρευνα δείχνει ότι τα ντοκιμαντέρ για τη φύση μπορούν να επηρεάσουν την ανησυχία μας για το περιβάλλον, να αυξήσουν τον αριθμό των διαδικτυακών αιτημάτων και των συζητήσεων στα μέσα ενημέρωσης καθώς και να ενθαρρύνουν την υποστήριξη για την προστασία του περιβάλλοντος. Πιο κρίσιμα ωστόσο, η πιθανότητα της μετατροπής της ανησυχίας σε συγκεκριμένη αλλαγή συμπεριφοράς είναι ελάχιστα κατανοητή – και αυτό είναι ένα πρόβλημα.
«Χάνουμε ένα βέλος από την φαρέτρα μας με το να μην έχουμε συστηματική έρευνα για το πώς τα ντοκιμαντέρ θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν καλύτερα για να επηρεάσουν τη συμπεριφορά», λέει ο Veríssimo. Σε μια προσπάθεια να μετριάσει αυτή την διαπίστωση, ο Veríssimo δοκίμασε το «Blue Planet Effect».Το φαινόμενο που παρατηρήθηκε στη χρήση λιγότερου πλαστικού από ανθρώπους που παρακολούθησαν το φημισμένο ντοκιμαντέρ του David Attenborough, Blue Planet II.
Οι χρήστες στο Twitter, σε μεγάλους αριθμούς, δεσμεύτηκαν να μην ξαναχρησιμοποιήσουν πλαστικό, η Marine Conservation Society είδε ένα άλμα 169 % στην κίνηση του ιστότοπου της και η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου υποσχέθηκε 61,4 εκατομμύρια λίρες για να καθαρίσει τους ωκεανούς από το πλαστικό. Το σούπερ μάρκετ Waitrose ανέφερε ότι το 60% των πελατών που είδαν αυτό το επεισόδιο του Blue Planet, δήλωσαν ότι ήταν πιο πιθανό να επιλέξουν ένα επαναγεμιζόμενο μπουκάλι νερού και φλιτζάνι καφέ από ότι πριν. Όμως, το πρόβλημα με τις αυτοαναφερόμενη επιλογές είναι ότι δεν τείνουν να συσχετίζονται με πραγματικές παρατηρούμενες συμπεριφορές. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι ψεύδονται. Ειδικά όταν πρόκειται για συμπεριφορές υπέρ του περιβάλλοντος.
Σε μελέτη του Veríssimo, οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν είτε ένα επεισόδιο σχετικά με τα πλαστικά απορρίμματα, είτε ένα άλλο από τη σειρά που επικεντρώθηκε σε όμορφες θαλάσσιες λήψεις. Τους προσφέρθηκαν σνακ πριν και μετά την παρακολούθηση, που ήταν τυλιγμένα είτε σε πλαστική είτε σε χάρτινη συσκευασία. Ο στόχος ήταν να διαπιστωθεί αν οι άνθρωποι θα απέφευγαν το πλαστικό μιας χρήσης, όταν θα ενημερώνονταν για την ζημιά που προκαλούν τα πλαστικά απορρίμματα – κάτι που δεν έκαναν.
Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η γνώση πως τα πλαστικά απόβλητα είναι επιβλαβή δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα επιλέξει κάποιος να μην τα χρησιμοποιήσει. Υπάρχει μια διαφορά μεταξύ συνειδητοποίησης και δράσης. Γιατί όμως; «Είναι γεγονός ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν παρακολουθώντας ντοκιμαντέρ, αλλά η γνώση είναι ένα μόνο μικρό βήμα στην αλλαγή συμπεριφοράς, ειδικά μακροπρόθεσμα», λέει ο Veríssimo. «Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι έχουμε τον πλήρη έλεγχο των αποφάσεών μας, αλλά στην πραγματικότητα, τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα», προσθέτει.
Μια θεωρία της αλλαγής συμπεριφοράς υποδηλώνει ότι οι αποφάσεις που λαμβάνουμε εξαρτώνται από τη γνώση, τα συναισθήματα και τους κοινωνικούς κανόνες. «Για παράδειγμα, μπορεί να είμαστε προβληματισμένοι για τις επιπτώσεις ενός προϊόντος στο περιβάλλον, αλλά μπορεί να μείνουμε άπραγοι επειδή οι φίλοι μας δεν έχουν την ίδια ανησυχία», λέει ο Veríssimo. Βασικά, πρέπει επίσης να αισθανθούμε ότι η συμπεριφορά μας θα κάνει τη διαφορά. Αυτό το τελευταίο σημείο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την φιλική προς το περιβάλλον συμπεριφορά, καθώς είναι πολύ εύκολο να αισθανθεί κανείς τελείως αδύναμος απέναντι στην φαινομενικα τεράστια πραγματικότητα της κλιματικής κρίσης.
Η έρευνα της Bieniek-Tobasco υποστηρίζει την ιδέα πως η απελπισία αποτρέπει τους ανθρώπους από το να κάνουν φιλικές προς το περιβάλλον αλλαγές. «Βρήκαμε ότι οι εικόνες (στο Seaspiracy) δημιούργησαν πολύ έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Αλλά στο τέλος της ημέρας, πολλοί άνθρωποι είχαν ακόμα περιορισμένες πεποιθήσεις αποτελεσματικότητας», λέει. «Δεν πίστευαν ότι μπορούσαν να κάνουν τη διαφορά, οπότε δεν προσπάθησαν», συμπληρώνει.
Με βάση αυτά τα ευρήματα, η Bieniek-Tobasco υποστηρίζει ότι η έκκληση για δράση του Seaspiracy (διακοπή της κατανάλωσης ψαριών), είναι πολύ γενικόλογη. «Οι δημιουργοί προβάλλουν το λόγο για τον οποίο πρέπει να σταματήσουμε να τρώμε θαλασσινά, αλλά δεν υπάρχουν προτάσεις για το πώς μπορούμε να το κάνουμε», λέει. Αυτό, αποξενώνει τους ανθρώπους που ζουν σε κοινότητες όπου τα ψάρια είναι το κύριο διατροφικό στοιχείο ή που αγωνίζονται να έχουν πρόσβαση σε εναλλακτικές λύσεις, υποστηρίζει η Bieniek – Tobasco.
Παρόλο που έχουμε «λίγα ή καθόλου» αποδεικτικά στοιχεία ότι τα ντοκιμαντέρ μπορούν να οδηγήσουν σε μακροχρόνια αλλαγή συμπεριφοράς, ο Veríssimo είναι σίγουρος για την δυναμική του Seaspiracy στο να καθοδηγήσει τον διάλογο και ακόμη και να προκαλέσει αλλαγή πολιτικής: «Το 2018, η Theresa May ανέφερε το Blue Planet στο κοινοβούλιο της Αγγλίας στη συζήτηση της νομοθεσίας για τα πλαστικά », λέει. «Το Seaspiracy θα μπορούσε να κάνει το ίδιο για την εμπορική αλιεία».
Μπορεί το Seaspiracy να σοκάρει τους ανθρώπους τόσο όσο να τους αποτρέψει από το να τρώνε ψάρια; Είναι δυνατό. Είναι πιο πιθανό να συμβεί σε άτομα που το σκέφτονται ήδη και θα εξαρτηθεί από το αν είναι εύκολο να αλλάξουν τις συνήθειες τους, τι λένε οι φίλοι τους, τι διαβάζουν στο διαδίκτυο και αν πιστεύουν ότι θα κάνει τη διαφορά. Υπάρχουν πολλά ερωτηματικά, αλλά καθώς ωθούμε τη θαλάσσια ζωή, στα όρια της, είναι μια καλή αρχή.
Πηγή: Wired UK
