Σύνταξη-επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Κάτι παραπάνω από το μισό του τροπικού δάσους θα μπορούσε να μετατραπεί σε σαβάνα – απειλώντας την άγρια ζωή, αλλάζοντας τα καιρικά μοτίβα και τροφοδοτώντας την κλιματική αλλαγή.
Από το διάστημα, το τροπικό δάσος του Αμαζονίου δεν μοιάζει με οικοσύστημα υπό απειλή. Τα σύννεφα εξακολουθούν να συσσωρεύονται από την εξάτμιση της υγρασίας των φύλλων των (περίπου 390 δισεκατομμυρίων δέντρων). Οφιοειδή ποτάμια διασχίζουν μια τεράστια έκταση απέραντου πράσινου.
Ωστόσο, οι δορυφορικές εικόνες που λήφθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες αποκαλύπτουν ότι περισσότερο από το 75% του τροπικού δάσους χάνει την ανθεκτικότητά του, σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύτηκε τη Δευτέρα στο επιστημονικό περιοδικό Nature Climate Change. Η βλάστηση είναι πιο ξηρή και χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να αναγεννηθεί μετά από μια οποιαδήποτε διαταραχή. Ακόμη και οι πιο πυκνές δασικές εκτάσεις αγωνίζονται να ανανεωθούν.
Αυτή η ευρείας έκτασης αδυναμία προσφέρει ένα πρώιμο προειδοποιητικό σημάδι ότι το δάσος του Αμαζονίου πλησιάζει στο «σημείο καμπής» του, λένε οι συγγραφείς της μελέτης. Εν μέσω αυξανόμενων θερμοκρασιών και άλλων ανθρώπινων πιέσεων, το οικοσύστημα θα μπορούσε να υποστεί ξαφνική και μη αναστρέψιμη καταστροφή. Περισσότερο από το μισό του τροπικού δάσους κινδυνεύει να μετατραπεί σε σαβάνα μέσα σε λίγες δεκαετίες – μια μετάβαση που θα έθετε σε κίνδυνο τη βιοποικιλότητα, θα άλλαζε τα τοπικά καιρικά μοτίβα και θα επιτάχυνε δραματικά την κλιματική αλλαγή.
Ιστορικά, ο Αμαζόνιος ήταν μια από τις πιο σημαντικές «δεξαμενές άνθρακα» της Γης, τραβώντας δισεκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα από τον αέρα και αποθηκεύοντάς το στη βλάστηση του. Σήμερα, οι ερευνητές φοβούνται ότι η ξαφνική απελευθέρωση του άνθρακα θα καθιστούσε απρόσιτο τον πιο φιλόδοξο κλιματικό στόχο της ανθρωπότητας – τον περιορισμό της αύξησης της θερμοκρασίας στους 1,5 βαθμούς Κελσίου.
«Ως επιστήμονας υποτίθεται πως δεν θα πρέπει να έχω άγχος. Αλλά, αφότου διάβασα αυτό το άρθρο, είμαι πάρα πολύ ανήσυχος», είπε ο Carlos Nobre, κλιματικός επιστήμονας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο, ο οποίος δεν συμμετείχε στη νέα έρευνα. «Αυτή η μελέτη δείχνει ότι κινούμαστε σε εντελώς λάθος κατεύθυνση… Αν υπερβούμε το οριακό σημείο, αυτό θα είναι εξαιρετικά πολύ άσχημα νέα».
Ο Αμαζόνιος είναι ένα από τα πολλά «στοιχεία καμπής» στο παγκόσμιο κλίμα, λένε οι επιστήμονες. Αντί να επιδεινώνονται σταθερά καθώς ο πλανήτης θερμαίνεται, αυτά τα συστήματα έχουν τη δυνατότητα να αλλάζουν απότομα από τη μια φάση στην άλλη – πιθανώς με πολύ μικρή προειδοποίηση.
Τα τελευταία 50 εκατομμύρια χρόνια, ο Αμαζόνιος βρίσκεται σε φάση υγρού τροπικού δάσους. Τα ίδια τα δέντρα εξασφαλίζουν τη συνέχιση της ύπαρξής τους: το νερό που εξατμίζεται από τα φύλλα δημιουργεί μια ατελείωτη βροχόπτωση, ενώ ο πυκνός θόλος που δημιουργούν τα παχιά φύλλα εμποδίζει το φως του ήλιου να στεγνώσει το έδαφος. Το περίγραμμα του δάσους μπορεί να είχε αλλάξει μερικές φορές ως απάντηση στις εποχές των παγετώνων, τις πυρκαγιές και την άνοδο του επιπέδου των θαλασσών, αλλά ήταν πάντα σε θέση να επιστρέφει στην πλούσια, κατάφυτη κατάστασή του.
Ωστόσο, η υπερθέρμανση και η αποψίλωση των δασών που προκαλούνται από τον άνθρωπο, τείνουν να καταργήσουν αυτό το αυτοενισχυόμενο σύστημα. Οι θερμότερες συνθήκες στον Ατλαντικό Ωκεανό έχουν παρατείνει την ξηρή περίοδο του Αμαζονίου κατά αρκετές εβδομάδες – κόβοντας περίπου το 17% των δέντρων του, οι άνθρωποι έχουν υπονομεύσει τον μηχανισμό ανακύκλωσης νερού του δάσους. Τα δέντρα που καταπονούνται από την ξηρασία είναι πιο ευάλωτα στις πυρκαγιές και όσο περισσότερα δέντρα πεθαίνουν, τόσο λιγότερη βροχή πέφτει, κάτι που με τη σειρά του επιδεινώνει τον αποδεκατισμό των δένδρων. Σε ένα ορισμένο σημείο, το οικοσύστημα θα χάσει περισσότερα δέντρα από όσα μπορεί να ανακτήσει σε αυτές τις ζεστές, ξηρές συνθήκες. Το σκοτεινό, πυκνό, υγρό τροπικό δάσος θα δώσει τη θέση του σε μια πιο ανοιχτή σαβάνα.
Ο μαθηματικός Niklas Boers, ο οποίος συνέβαλε στην εργασία, το συνέκρινε με κάποιον που γέρνει πίσω σε μια καρέκλα. Εάν δεν γείρει πολύ, μπορεί εύκολα να επιστρέψει στην θέση όπου και τα τέσσερα πόδια είναι στο πάτωμα. Αλλά, μόλις περάσει το σημείο καμπής, ολόκληρο το σύστημα καταρρέει και είναι πολύ πιο δύσκολο να σηκωθείς ξανά παρά να πέσεις.
Οι δορυφορικές εικόνες που ανέλυσαν ο Boers και οι συνάδελφοί του υποδηλώνουν ότι ο Αμαζόνιος εξακολουθεί να ταλαντεύεται στα όρια της ανατροπής, λένε οι επιστήμονες. Εξετάζοντας εκτάσεις δασών με τουλάχιστον 80% κάλυψη πλατύφυλλων δέντρων – περιοχές που δεν έχουν επηρεαστεί πολύ από την αποψίλωση των δασών – οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η συντριπτική πλειονότητα των δασικών τμημάτων ανακάμπτει πιο αργά μετά από εποχιακές διακυμάνσεις από ό,τι πριν από 20 χρόνια. Οι εκτάσεις στις πιο ξηρές νότιες περιοχές του τροπικού δάσους, καθώς και εκείνες που ήταν πιο κοντά σε δρόμους, φαίνονται να υποφέρουν περισσότερο.
«Η απώλεια ανθεκτικότητας που έχουμε παρατηρήσει σημαίνει ότι πιθανότατα έχουμε πλησιάσει αυτό το κρίσιμο σημείο», λέει ο Boers, ο οποίος μελετά τη δυναμική των συστημάτων της γης στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Μονάχου και το Ινστιτούτο Πότσνταμ για την Έρευνα Κλιματικών Επιπτώσεων. «Αλλά σημαίνει επίσης ότι δεν έχουμε ξεπεράσει ακόμη το οριακό σημείο, οπότε υπάρχει ελπίδα», προσθέτει.
Η μελέτη του Nature Climate Change, δεν προσδιορίζει αν και πότε θα μπορούσε να περάσει ο Αμαζόνιος αυτό το επικίνδυνο όριο. Ακόμη και όταν το οικοσύστημα έχει αποσταθεροποιηθεί πλήρως, μπορεί να επιμείνει έως ότου μια εξωτερική δύναμη – για παράδειγμα, μια μεγάλη πυρκαγιά ή σοβαρή ξηρασία – το σπρώξει πέρα από το χείλος. Η στιγμή της μη επιστροφής μπορεί να μην είναι προφανής μέχρι να είναι πολύ αργά για να κάνουμε κάτι, αναφέρει ο επικεφαλής συγγραφέας Chris Boulton, επιστήμονας του κλίματος στο Πανεπιστήμιο του Έξετερ.
«Ο φίλος μου χρησιμοποιεί την ιδέα του Wile E. Coyote (του γνωστού κινούμενου σχεδίου), όπου κάποιος τρέχει προς τον γκρεμό», λέει ο Boulton. «Φαίνεται να είναι καλά, και ξαφνικά κοιτάζει κάτω και συνειδητοποιεί ότι βρίσκεται στο κενό». Αυτό είναι που κάνει αυτή τη μελέτη – η πρώτη εμπειρική αξιολόγηση της αστάθειας σε ολόκληρο το τροπικό δάσος – τόσο πολύτιμη, προσθέτει. «Αν δείξουμε ότι ένα από αυτά τα συστήματα κινείται προς το σημείο καμπής, αυτό μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να ξυπνήσουν», καταλήγει ο Boulton.
Δέκα τοις εκατό όλων των γνωστών ειδών του πλανήτη ζουν στον Αμαζόνιο. Γι’ αυτά, η απώλεια του τροπικού δάσους θα μπορούσε να αποτελέσει την σηματοδότηση της θανατικής τους καταδίκης. Η καταστροφική αυτή εξέλιξη θα έθετε σε κίνδυνο εκατομμύρια ανθρώπους που βασίζονται στο οικοσύστημα για την τροφή τους. Το 70% της βροχής που πέφτει στη βόρεια Αργεντινή – ο σιτοβολώνας της Νότιας Αμερικής – προέρχεται από τα δέντρα του Αμαζονίου.
Η υπέρβαση του οριακού σημείου του Αμαζονίου θα απελευθερώσει επίσης στην ατμόσφαιρα αέρια θερμοκηπίου, ισοδύναμα με την παγκόσμια ρύπανση πολλών ετών. Ήδη, μελέτες δείχνουν ότι ορισμένες περιοχές του Αμαζονίου παράγουν περίπου 300 εκατομμύρια τόνους περισσότερο άνθρακα από ό,τι αντλούν από τον αέρα – ποσό περίπου ίσο με τις ετήσιες εκπομπές της Ιαπωνίας.
Οι συνέπειες της υπερθέρμανσης από την ξαφνική απώλεια του μισού τροπικού δάσους, θα γίνουν αισθητές χιλιάδες μίλια μακριά και για αιώνες στο μέλλον, προειδοποιούν οι επιστήμονες. Θα σήμαινε κλιμάκωση καταιγίδων και επιδείνωση των πυρκαγιών, χρόνιες ελλείψεις τροφίμων και σχεδόν 30 εκατοστά άνοδο της στάθμης της θάλασσας με επακόλουθες πλημμύρες παράκτιων κοινοτήτων. Επίσης, θα μπορούσε να πυροδοτήσει άλλα σημεία ανατροπής, όπως το λιώσιμο στρωμάτων πάγου ή τη διαταραχή του κύκλου των μουσώνων της Νότιας Αμερικής.
Ωστόσο, σε αντίθεση με τα στρώματα πάγου και τα συστήματα μουσώνων, τα οποία ανταποκρίνονται αποκλειστικά στην ποσότητα θερμότητας που παγιδεύουν οι άνθρωποι στην ατμόσφαιρα της Γης, ο Αμαζόνιος ωθείται προς το σημείο καμπής του από δύο δυνάμεις: την αποψίλωση των δασών και την κλιματική αλλαγή. Αυτό δίνει κάποια ελπίδα στον Boers, γιατί σημαίνει ότι η ανθρωπότητα έχει δύο στρατηγικές για την προστασία του οικοσυστήματος.
«Αν βγάλουμε έναν από αυτούς τους παράγοντες από την εξίσωση, η διαίσθησή μου είναι ότι το σύστημα θα μπορούσε να το αντιμετωπίσει», λέει. «Αυτό ακριβώς πρέπει να πει κανείς στις κυβερνήσεις της Βραζιλίας, της Κολομβίας και του Περού: σταματήστε την αποψίλωση των δασών σήμερα», καταλήγει.
Πηγή: The Washington Post / BBC News
