Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Η ερημοποίηση μπορεί να καταστρέψει αρχαία ερείπια ή να τα κρύψει κάτω από αμμόλοφους, αφήνοντας τους ερευνητές με το δύσκολο έργο του να προσπαθούν να παρακολουθήσουν πού βρίσκονται θαμμένα.
Η φρουρά Nizari στο κάστρο Gird αντιστάθηκε στη μογγολική ορδή του Hulagu Khan για 17 χρόνια, πριν παραδοθεί τον Δεκέμβριο του 1270. Το φρούριο υψώνεται 300 μέτρα πάνω από τις γύρω πεδιάδες του σημερινού ανατολικού Ιράν, με τρεις δακτυλίους οχυρώσεων που περικλείουν τη βάση του. Όμως, η μείωση των προμηθειών και το ξέσπασμα της χολέρας ανάγκασαν τους υπερασπιστές να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους μετά από μια από τις μεγαλύτερες πολιορκίες στη μεσαιωνική ιστορία.
Οκτακόσια χρόνια αργότερα, οι υπολειπόμενες οχυρώσεις στο κάστρο Gird αντιμετωπίζουν την επίθεση ενός νέου εισβολέα: της άμμου. Τους τελευταίους τρεις μήνες, ο Bijan Rouhani, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, παρακολουθεί περίπου 700 τοποθεσίες στην περιοχή Sistan του Ιράν χρησιμοποιώντας δορυφορικές εικόνες. Η σύγκριση των φωτογραφιών των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών που τραβήχτηκαν το 1977 και των πιο πρόσφατων εικόνων του Google Earth από την περιοχή, δείχνει την εξάπλωση των τεράστιων αμμόλοφων που τώρα σχεδόν θάβουν το φρούριο του Gird.
Αυτό το καλοκαίρι, η ξηρασία αποκάλυψε μια σειρά από (προηγουμένως) κρυμμένους αρχαιολογικούς χώρους, καθώς η χαμηλή στάθμη του νερού επέτρεψε στους αρχαιολόγους να έχουν πρόσβαση σε ιστορικά ερείπια στην Ισπανία, το Ιράκ και την Κίνα. Όμως, όπως η κλιματική αλλαγή προσφέρει, έτσι και αφαιρεί: η αυξανόμενη ζέστη βλάπτει ορισμένους αρχαίους χώρους και προκαλεί ερημοποίηση που θάβει άλλους – μεταξύ αυτών και το κάστρο Gird. Είναι ένα αυξανόμενο πρόβλημα με λίγες αποδεδειγμένες λύσεις.
«Μπορούσαμε να δούμε πολλές τοποθεσίες από την Εποχή του Χαλκού έως τις Ισλαμικές περιόδους στην περιοχή, καθώς και αρχαία ποτάμια και κανάλια», λέει ο Rouhani. «Οι περισσότερες από αυτές τις τοποθεσίες είναι τώρα θαμμένες κάτω από την άμμο και επηρεάζονται από τις αμμοθύελλες, 120 ημέρες το χρόνο», συνεχίζει. Η αρχαία πόλη Zahedan Kohneh είχε την ίδια μοίρα με το κάστρο Gird. Ήταν η πρωτεύουσα του Sistan όταν το Gird έπεσε στα χέρια των Μογγόλων και κάποτε ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις του Ιράν. Σήμερα είναι ντυμένη με ένα συνεχώς αυξανόμενο ένδυμα άμμου. Οι αρχαιολόγοι που παρακολουθούν τοποθεσίες σε άλλες περιοχές, χώρες και ηπείρους αναφέρουν παρόμοιες ιστορίες.
Ο Ahmed Mutasim Abdalla Mahmoud, ερευνητής που ειδικεύεται στην κίνηση της άμμου, στο Πανεπιστήμιο του Nottingham, λέει ότι η άμμος αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για τις πυραμίδες του Σουδάν, που κατασκευάστηκαν πριν από περίπου 4.500 χρόνια. Προειδοποιεί ότι οι 200 πυραμίδες στο El Kurru, στο Jebel Barkal και στο Meroe στον ποταμό Νείλο θα μπορούσαν σύντομα να εξαφανιστούν κάτω από την άμμο. «Η απειλή έχει επιδεινωθεί από την κλιματική αλλαγή, η οποία έχει κάνει τη γη πιο άνυδρη και τις αμμοθύελλες πιο συχνές», γράφει στο επιστημονικό περιοδικό Conversation. «Η κινούμενη άμμος μπορεί να καταβροχθίσει ολόκληρα σπίτια στο αγροτικό Σουδάν και να καλύψει χωράφια, αρδευτικά κανάλια και όχθες ποταμών», συμπληρώνει.
Ο Mahmoud και άλλοι αρχαιολόγοι παραδέχονται ότι οι άνθρωποι σε αυτές τις περιοχές παλεύουν με τους αμμόλοφους για χιλιετίες. Όμως, οι επιστήμονες του κλίματος δεν αφήνουν καμία αμφιβολία πως η ανθρώπινη δραστηριότητα αυξάνει την ταχύτητα της ερημοποίησης. Κάποιοι προβλέπουν ότι με τον τρέχοντα ρυθμό, οι εκπομπές θα οδηγήσουν την περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής σε θέρμανση κατά 4 βαθμούς Κελσίου μέσα στα επόμενα 30 χρόνια. Αυτές οι αυξανόμενες θερμοκρασίες προκαλούν ξηρασία και η ξηρασία μετατρέπει τη γη σε έρημο. Πάνω από τα δύο τρίτα της γης του Ιράν εμφανίζουν τώρα «υψηλή» ή «πολύ υψηλή» ευαισθησία στην ερημοποίηση.
Ορισμένοι αρχαιολόγοι έχουν κάνει την υπόθεση πως η πλημμύρα με άμμο θα μπορούσε να προστατεύσει τις τοποθεσίες από τις λεηλασίες και την έκθεση σε δύσκολες καιρικές συνθήκες. Πολλές τοποθεσίες που είναι ήδη θαμμένες έχουν επιβιώσει για χιλιετίες εξαιτίας αυτού. Όμως ο Michael Fradley, ένας αρχαιολόγος που ειδικεύεται στην Αραβική Χερσόνησο, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, πιστεύει ότι οι γρήγορες αλλαγές στο περιβάλλον θα προκαλέσουν μεγαλύτερη ζημιά στις τοποθεσίες από οποιαδήποτε υποτιθέμενα οφέλη που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη διάσωσή τους. «Η σταθερότητα που έχει διατηρήσει αυτές τις τοποθεσίες για χιλιετίες αλλάζει», λέει. «Ακόμη κι αν μια τοποθεσία δεν είναι πλήρως καλυμμένη, η συνεχής αλλαγή αρχίζει να διαλύει δομές, είτε πρόκειται για ένα τούβλο είτε για έναν ολόκληρο οικισμό», συνεχίζει.
Τοποθεσίες πέρα από την εμβέλεια των αμμόλοφων που εξαπλώνονται, μπορεί επίσης να υποφέρουν από τις επιπτώσεις της έντονης ξηρασίας. Η ξηρασία μειώνει την ποσότητα του νερού που ρέει στα ποτάμια και αυτό μειώνει το ίζημα που εναποτίθεται στις εκβολές ποταμών, που διαφορετικά θα συσσωρευόταν κατά μήκος της ακτής – λειτουργώντας ως ρυθμιστικό προστασίας έναντι της διάβρωσης. Με αυτόν τον τρόπο οι παράκτιες τοποθεσίες χάνουν την προστασία τους.
Μια ομάδα Ιρανών και Γάλλων ερευνητών μελέτησε το αρχαίο λιμάνι Siraf του Ιράν το 2018 για να μετρήσει τις συνέπειες αυτής της επίδρασης. Το Siraf λειτούργησε ως σημαντικός σύνδεσμος μεταξύ του ισλαμικού κόσμου και των ανατολικών εδαφών όπως η Κίνα πριν από 1.800 χρόνια. Αργότερα έγινε ένας τεράστιος εμπορικός κόμβος για πολύτιμους λίθους, ελεφαντόδοντο, έβενο, χαρτί, σανταλόξυλο, ναρκωτικά, μαργαριτάρια και μπαχαρικά από την Αφρική και την Ινδία. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα νερά του Περσικού Κόλπου διέβρωσαν τη μισή σχεδόν ακτογραμμή στο Siraf, που στη συνέχεια καλύφτηκε από τη θάλασσα. Αυτό έχει ήδη οδηγήσει σε «εκτεταμένες και αρχαιολογικά σημαντικές ζημιές» στα παλιά τείχη της πόλης, στη συνοικία των αγγειοπλαστών, στο μεγάλο τζαμί και στο αρχαίο παζάρι. Η ομάδα θεώρησε τη μείωση της επικάθισης παράκτιων ιζημάτων ως κύριο λόγο. Ο Nick Marriner, ερευνητής από το Πανεπιστήμιο France-Comté που εργάστηκε στο έργο, λέει ότι οι έντονες ξηρασίες του τρέχοντος έτους έχουν επιταχύνει τη διάβρωση.
Η διάβρωση των ακτών απειλεί αρχαιολογικούς χώρους σε κάθε ήπειρο. Το 60% των 284 παράκτιων τοποθεσιών της Αφρικής «εξαιρετικής παγκόσμιας αξίας», θα μπορούσε να κινδυνεύσει από ένα στα εκατό χρόνια, ακραίο παράκτιο γεγονός, έως το 2050. Και 42 από τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO της Ευρώπης σε παράκτιες περιοχές της Μεσογείου βρίσκονται σε παρόμοιο κίνδυνο. «Οι τρέχουσες προβλέψεις για την κλιματική αλλαγή, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις ανθρώπινης δραστηριοτητας, σηματοδοτούν ένα ζοφερό μέλλον για ερείπια πολλών αρχαιολογικά πλούσιων παράκτιων τοποθεσιών», λέει ο Marriner.
Οι αρχαιολόγοι έχουν λίγα εργαλεία για να αποτρέψουν την καταστροφή που προκύπτει από την ξηρασία. Οι προϋπολογισμοί ήδη πιέζονται για την προστασία πιο σημαντικών τοποθεσιών. Η κατασκευή ενός θαλάσσιου τείχους που θα μπορούσε να σώσει παράκτιες τοποθεσίες – όπως το αρχαίο λιμάνι του Siraf – θα κόστιζε τουλάχιστον 400.000 δολάρια ανά χιλιόμετρο. «Αυτό αποκλείεται να γίνει», λέει ο Marriner.
Τα πιο αποτελεσματικά μέτρα προστασίας θα ήταν αυτά που αποτρέπουν την ξηρασία κατά πρώτο λόγο. Αυτό απαιτεί πρώτα – πρώτα μια άμεση μείωση των ανθρώπινων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που θερμαίνουν τη Γη και διεγείρουν την ερημοποίηση. Οι κυβερνήσεις πρέπει επίσης να αναπτύξουν πιο βιώσιμες πολιτικές για τη χρήση νερού και να διευθετήσουν τις σχετικές διαφορές (για το νερό) με τους γείτονές τους, προκειμένου να μειώσουν τις επιπτώσεις της ξηρασίας. Η κυβέρνηση του Ιράκ, για παράδειγμα, ισχυρίζεται ότι τα τεράστια φράγματα στην Τουρκία και το Ιράν θα μειώσουν το νερό που ρέει στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη κατά 60% τα επόμενα 14 χρόνια. Ο Jaafar Jotheri, καθηγητής γεωαρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Al-Qadisiyah στο Ιράκ, λέει ότι αυτό αναγκάζει τους αγρότες να εκμεταλλεύονται αλμυρές υπόγειες δεξαμενές για να ραντίζουν τις καλλιέργειές τους. Στη συνέχεια, ο άνεμος παίρνει το αλάτι και το εναποθέτει στο πλήθος αρχαιολογικών χώρων του Ιράκ – ηλικίας έως και 5.000 ετών – και αυτό διαποτίζει τα ημι-οργανικά τούβλα λάσπης τους. Τα τούβλα θρυμματίζονται. Ο Jotheri λέει ότι το αλάτι μπορεί να εισβάλει ακόμη και στα θεμέλια μέσω τριχοειδών. «Θα χάσουμε τους αρχαιολογικούς μας χώρους 100%», λέει. «Εννοώ ότι θα τα χάσουμε εντελώς γιατί θα καλυφθούν από άμμο. Τα υπόλοιπα θα καταστραφούν από τον άνεμο, τη θερμοκρασία και το αλάτι», συνεχίζει.
Οι αρχαιολόγοι μπορούν να προσπαθήσουν να πείσουν τις κυβερνήσεις να εξετάσουν τη φυσική κληρονομιά στις περιβαλλοντικές τους πολιτικές. Οι άνθρωποι ωστόσο, έχουν προτεραιότητα. Η ξηρασία έχει ήδη αναγκάσει τους Ιρανούς να εγκαταλείψουν 1.700 χωριά στο Νότιο Khorasan, την περιοχή στα βόρεια σύνορα του Sistan. Αυτά μπορεί σύντομα να ενωθούν με τα ερείπια των αρχαίων πολιτισμών κάτω από τους αμμόλοφους.
Προς το παρόν, οι ερευνητές μπορούν να επικεντρωθούν μόνο στην τεκμηρίωση όσο το δυνατόν περισσότερων τοποθεσιών που επηρεάζονται. Τόσο ο Rouhani όσο και ο Fradley εργάζονται πάνω στο project που ονομάζεται «Απειλούμενη Αρχαιολογία» στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική στην Οξφόρδη, το οποίο έχει αναπτύξει μια δημόσια βάση δεδομένων με περισσότερες από 333.000 τοποθεσίες σε 20 χώρες και ενθαρρύνει άλλους αρχαιολόγους να συνεισφέρουν τα δικά τους δεδομένα. Η άμμος μπορεί να ενταφιάσει ακόμη και τα υψηλότερα κωδωνοστάσια και ακροπόλεις, αλλά χάρη σ’αυτο το έργο, θα ξέρουμε τουλάχιστον πού να σκάψουμε.
Πηγη: WIRED
