Ο αυτισμός είναι μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή, η οποία παρουσιάζει ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα. Τα άτομα με αυτισμό χαρακτηρίζονται από έκπτωση στην κοινωνική αλληλεπίδραση και την επικοινωνία, καθώς και από στερεότυπο κι επαναληπτικό πρότυπο ενδιαφερόντων και συμπεριφοράς.
Ο βαθμός εκδήλωσης των παραπάνω διαταραχών όμως, καθώς και ο αντισταθμιστικός ρυθμός ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων διαφέρουν πολύ από άτομο σε άτομο. Για τον λόγο αυτό μιλάμε για το φάσμα του αυτισμού, ακριβώς για να τονιστεί η διαφορετικότητα του κάθε ατόμου καθώς και η ανάγκη εξατομίκευσης των θεραπευτικών και εκπαιδευτικών διαδικασιών.
Αναφορικά με τη σεξουαλική έκφραση των ατόμων με αυτισμό, υπάρχουν διάφορες στερεότυπες αντιλήψεις και πολλά ερωτήματα που βασανίζουν κατά κύριο λόγο τους γονείς των ατόμων αυτών.
Πολλοί γονείς ανησυχούν πως η εκδήλωση της σεξουαλικότητας κατά την εφηβεία θα έχει σαν αποτέλεσμα την αφύπνιση μιας πολύ έντονης σεξουαλικής ορμής, η οποία θα διοχετεύεται σε μη αποδεκτές κοινωνικά συμπεριφορές. Η αλήθεια είναι ότι κάποια άτομα με αυτισμό μπορεί να εμφανίσουν τέτοιες συμπεριφορές, όπως είναι η έκθεση των γεννητικών τους οργάνων και ο αυνανισμός σε δημόσιους χώρους. Αυτό συμβαίνει γιατί, ενώ η βιολογική σεξουαλική ωρίμανση είναι φυσιολογική, η γνώση και κατανόηση των κοινωνικών κανόνων είναι ελλιπής.
Για τα άτομα αυτά δεν ισχύει η κοινωνική απαγόρευση, ενώ η ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων είναι αργή και συχνά δεν ανταποκρίνεται στον βαθμό των κοινωνικών απαιτήσεων που αναλογεί στη βιολογική τους ηλικία.
Ακόμη μία αντίληψη που επικρατεί είναι ότι τα άτομα με αυτισμό παραμένουν για πολλά χρόνια παιδιά, χωρίς καμία έκφραση σεξουαλικότητας. Στην πραγματικότητα, οι έφηβοι με αυτισμό δεν αποκαλύπτουν τίποτα σχετικό με τη σεξουαλικότητά τους, γιατί αυτή ανήκει στην απόλυτη σφαίρα της ιδιωτικότητάς τους, την οποία περιφρουρούν με κάθε τρόπο. Συχνό φαινόμενο είναι ένας έφηβος με αυτισμό να αντιδράσει με έντονη λεκτική επίθεση ενάντια σε αυτόν που τον ρωτά επίμονα για τα σεξουαλικά του ενδιαφέροντα. Κάποιες φορές μάλιστα, όταν η πίεση αυτή συνδυάζεται με ένα περιβάλλον δυσνόητο και απαιτητικό, δεν αποκλείονται και επεισόδια επιθετικότητας που δεν περιορίζονται στη λεκτική έκφραση.
Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι οι τεχνικές οριοθέτησης κι εκμάθησης κοινωνικής συμπεριφοράς που χρησιμοποιούνται στην παιδική ηλικία πρέπει να αναπροσαρμόζονται καθώς το παιδί μεγαλώνει και ιδιαίτερα κατά την είσοδό του στην εφηβεία, ακόμα κι αν αυτό δείχνει πως τίποτα δεν έχει αλλάξει.
Ένα πολύ βασικό ερώτημα είναι αν τα άτομα με αυτισμό μπορούν να προχωρήσουν στη σύναψη ερωτικής σχέσης. Οι κοινωνικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν δίνουν συχνά την εικόνα ατόμων που αδιαφορούν για τις σχέσεις και δεν είναι ικανά να νιώσουν συναίσθημα.
Η αλήθεια είναι πως η μειωμένη ικανότητά τους να αντιληφθούν τους υποκείμενους κανόνες και να μπουν στη θέση του άλλου συχνά οδηγούν σε λανθασμένα συμπεράσματα. Είναι πολύ σημαντικό στο σημείο αυτό η εκπαίδευση να εστιάζεται σε κοινωνικές δεξιότητες που έχουν να κάνουν με την ενσυναίσθηση, τη μείωση της απόστασης και την ανάπτυξη οικειότητας.
Μέσα από την έκθεση των ερωτημάτων και των στερεότυπων αντιλήψεων γίνεται αντιληπτή η ύπαρξη της διαφορετικότητας στη σεξουαλική έκφραση των ατόμων με αυτισμό. Χωρίς να υπάρχει πρόθεση κατηγοριοποίησης των ατόμων αυτών, αλλά πολύ περισσότερο μια διάθεση ανάδειξης της διαφορετικότητας, αναφέρουμε πως ο παράγοντας που έχει σύμφωνα με έρευνες βρεθεί να επηρεάζει σημαντικά την σεξουαλική έκφραση είναι το νοητικό δυναμικό.
Τα άτομα με αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας έχουν μια καλή κατανόηση των κοινωνικών κανόνων και μπορούν σε ικανοποιητικό βαθμό να προβλέψουν τις συνέπειες των πράξεών τους. Παρ’ όλα αυτά, νιώθουν ότι εξαιρούνται από την κοινωνία και γι’ αυτό υπάρχουν φορές που θεωρούν ότι κάποιοι κανόνες δεν τους αφορούν. Τα άτομα αυτά φθάνουν συχνά στο σημείο να είναι έτοιμα για τη δημιουργία μιας σχέσης. Είναι απαραίτητη όμως η υποστήριξη και σε έναν βαθμό η καθοδήγηση από το οικείο περιβάλλον, γιατί, αναφορικά με τους κοινωνικούς κανόνες που οριοθετούν τις ερωτικές σχέσεις, τίποτα δεν είναι αυτονόητο. Συχνά, για παράδειγμα, ένας νεαρός ενήλικας με αυτισμό μπορεί να επιθυμεί σύναψη σχέσης με ένα κατά πολύ νεότερό του ανήλικο άτομο.
Τα άτομα με αυτισμό μεσαίας λειτουργικότητας γνωρίζουν την ύπαρξη της κοινωνίας, αλλά δεν έχουν ιδέα τι σημαίνει για αυτά. Τις περισσότερες φορές κατά τη διάρκεια της εφηβείας ξεκινούν πρακτικές αυτοϊκανοποίησης, τις οποίες κρατούν για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Πολλές φορές, μπορεί να αναζητήσουν κάποιον άλλον να τα ικανοποιήσει με τον τρόπο που αυτά ικανοποιούν τον εαυτό τους. Η αναζήτηση αυτή είναι πάντα διακριτική και ποτέ επίμονη και μπορεί να κατευθυνθεί προς τον γονέα , τον εκπαιδευτικό ή το συνομήλικο. Συνήθως δεν έχει σημασία η ηλικία, η ιδιότητα ή το φύλο του ατόμου που επιλέγουν. Τις περισσότερες φορές, τα άτομα αυτά δεν είναι εκδηλωτικά και είναι πολύ πιθανό να μη γίνεται αντιληπτή καμία σεξουαλική έκφραση.
Τα άτομα με αυτισμό χαμηλής λειτουργικότητας δεν γνωρίζουν την ύπαρξη της κοινωνίας και υπακούουν στις σεξουαλικές τους ενορμήσεις. Η οριοθέτηση της συμπεριφοράς και η εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων είναι εδώ απαραίτητη. Χρειάζεται υπομονή από τους γονείς και τους ειδικούς, γιατί για τα άτομα αυτά δεν είναι εύκολο να αντιληφθούν την έννοια του κανόνα και της απαγόρευσης.
Παραπάνω αναφέρθηκαν διαφορετικοί τρόποι σεξουαλικής έκφρασης που έχουν παρατηρηθεί σε άτομα με αυτισμό. Η αλήθεια είναι ότι οι διαφορετικές εκφράσεις της σεξουαλικότητας είναι τόσες όσα είναι και τα άτομα με αυτισμό.
Η σεξουαλικότητα, άλλωστε, δεν παύει να είναι μια πτυχή της προσωπικότητας του ατόμου. Μια προσωπικότητα την οποία συχνά ξεχνάμε, γιατί το ίδιο το άτομο την κρατά ερμητικά κλεισμένη μέσα στο σφιχτό κουκούλι του αυτισμού του.
Το άρθρο υπογράφει η Αλεξάνδρα Γυφτοπούλου, Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, Εξειδικευμένη στην Ειδική Αγωγή, επιστημονικός συνεργάτης του Ανδρολογικού Ινστιτούτου Αθηνών, www.andrologia.gr
