Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης Δικηγόρος Αθηνών-Συνταγματολογος- Συνήγορος Αμερικανικού Δημοκρατικού Κόμματος στην Ελλάδα- νομικός συνεργάτης Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ελλάδα – ΔΣ Σισμανογλειο νοσοκομείο -νομικός σύμβουλος Βορειοηπειρωτων Ελλάδος – Δ.Σ. Ιδρύματος Μπότσαρη Ελλάδος.
Το πρώτο κέντρο εξυπηρέτησης πολιτών (ΚΕΠ) εγκαινιάστηκε στην Πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα, στις 2 Ιουλίου του 2001 από τον τότε Πρωθυπουργό, Κώστα Σημίτη. Κάθε δήμος πλέον διαθέτει κέντρο εξυπηρέτησης πολιτών , το οποίο αποτελεί εξαίρεση στην ελληνική δημόσια διοίκηση . Το εγχείρημα εκτόνωσε και ανακούφισε την πίεση όλης της κοινωνίας από τον βραχνά μιας ιδιότυπης κρατικής καταπίεσης για το παραμικρό αίτημα. Με χαρακτήρα ανθρωποκεντρικό (το σύνθημα ήταν: να διακινούνται τα έγγραφα όχι οι πολίτες.
To Πρόγραμμα Διαύγεια το 2010(νόμος 3861/2010) στοχεύει στην επίτευξη της μέγιστης δυνατής δημοσιότητας της κυβερνητικής πολιτικής και της διοικητικής δραστηριότητας, τη διασφάλιση της διαφάνειας και την εμπέδωση της υπευθυνότητας και της λογοδοσίας από την πλευρά των φορέων άσκησης της δημόσιας εξουσίας( υποχρεωτική ανάρτηση πράξεων του δημοσίου στο διαδίκτυο ).
Το 1997, με το Π. Δ. 61/1997, ιδρύεται η Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων. Αμέσως αναπτύσσονται τα πληροφοριακά συστήματα TAXISnet( ο πολίτης αποφεύγει πλέον την αναμονή σε ουρά της εφορίας), το πόρταλ της Τελωνειακής Υπηρεσίας ICISnet και το Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα Ελεγκτικών Υπηρεσιών ELENXIS.
Πρωτοβουλίες προς θετική κατεύθυνση για την καταπολέμηση της γραφειοκρατίας ήσαν :
-Το πρόγραμμα «διαύγεια» (http://diavgeia.gov.gr), το οποίο στοχεύει στη διαφάνεια και τη λογοδοσία.
-Το opengov (http://ogp.opengpv.gr).
-Ο «Καλλικράτης» (Ν. 3852/2010), που οδηγεί στην αποκέντρωση και στην αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης.
– Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση.
– Το taxisnet.
– Τα κέντρα εξυπηρέτησης πολιτών (ΚΕΠ).
Το 2010 ο τότε γενικός επιθεωρητής δημόσιας διοίκησης Λέανδρος Ρακιντζής έφερε στην επιφάνεια με το επίσημο πόρισμα του, απίστευτα στοιχεία διαφθοράς, κακοδιαχείρησης και κατασπατάλησης του δημοσίου χρήματος . Παρά το ότι έχουν χαθεί εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ, οι έλεγχοι αφορούσαν 981 υποθέσεις και μάλιστα μόνο για ένα έτος. Από αυτές οι 909 παραπέμφθηκαν στο εισαγγελέα, ενώ δεν έχει ολοκληρωθεί ο έλεγχος σε αρκετές.
Τα πρωτεία της διαφθοράς κρατά η τοπική αυτοδιοίκηση, οι δημόσιες υπηρεσίες, υπουργεία και περιφέρειες.
Με βάση το πόρισμα, η διαφθορά στοιχίζει στη χώρα μας 20 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως.
Το πόρισμα διαπιστώνει:
Έλλειψη στελεχικού δυναμικού στους ελεγκτικούς μηχανισμούς και χρονοβόρες διαδικασίες. Μη εκπαιδευμένοι ελεγκτές. Έλλειψη κοινωνικού ελέγχου. Έλλειψη κοινωνικής εμπιστοσύνης προς τους ελεγκτικούς μηχανισμούς. Απαλλακτικά βουλεύματα, έλλειψη αξιολόγησης.
Η γραφειοκρατία στην Ελλάδα αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα εμπόδια για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας, την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και την προσέλκυση επενδύσεων.
Με βάση τη Στρατηγική της Λισαβόνας, η ευρωπαϊκή Επιτροπή, με ανακοίνωσή της παρουσίασε τις βασικές κατευθύνσεις ενός φιλόδοξου προγράμματος δράσης για τη μείωση του διοικητικού βάρους για τις επιχειρήσεις κατά 25 % ,το οποίο υιοθετήθηκε από το Εαρινό Συμβούλιο του Μαρτίου 2007.
Το 2008 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε την έκθεση προόδου για αυτό το πρόγραμμα σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα συγκαταλέγεται μεταξύ της ομάδας των 6 χωρών ουραγών για τις οποίες δεν υπάρχουν πληροφορίες για το τι πρωτοβουλίες έλαβαν ή προτίθενται να λάβουν.
Το 2020, η Ελλάδα καταλαμβάνει την 79η θέση μεταξύ 190 χωρών ανά τον κόσμο με βάση τα κριτήρια της Παγκόσμιας Τράπεζας για την ευκολία της επιχειρηματικής δραστηριότητας(Ease of doing business 2020). Μεταξύ των 27 χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ελληνική οικονομία είναι η λιγότερο φιλική για τις επιχειρήσεις, μαζί με τη Μάλτα, που βρίσκεται στην 88η θέση.
Να σημειώσουμε όμως ότι κάθε απομάκρυνση σοβαρών επενδυτών από την Ελλάδα (σε αντίθεση με τα άλλα Βαλκάνια) οφείλεται κυρίως στην, 50χρονη, απείραχτη γραφειοκρατία μας. Τη σκόπιμη γραφειοκρατία που δεν τόλμησε να γκρεμίσει ούτε το ψηφιακό κράτος.
Οι εικόνες ντροπής του καλοκαιριού έξω από το γραφείο κτηματολογίου – υποθηκοφυλακείου στην Αριστοτέλους στην Αθήνα , δεν μας τιμούν και αποτρέπουν επενδύσεις.
Τα πρόσφατα λάθη του κτηματολογίου στις αναρτήσεις και τα λάθη στους δασικούς χάρτες που εμφανίζουν ως δάσος , διαχρονικά καλλιεργημένες εκτάσεις : ταλαιπωρούν τους πολίτες με εργατοώρες και επιπλέον έξοδα χωρίς λόγο .
Για να αντιμετωπίσουμε τη γραφειοκρατία στη ρίζα της, χρειαζόμαστε μια διαφορετική λογική που να προλαμβάνει τη δημιουργία της παρά να προσπαθεί εκ των υστέρων να τη θεραπεύσει. Το πλέον πετυχημένο υπόδειγμα ρυθμιστικής απλοποίησης την τελευταία δεκαπενταετία διεθνώς, βασίζεται στη λογική αυτή. Αποφεύγοντας τις σύνθετες στρατηγικές, υιοθετεί τον ακόλουθο απλό αλλά αποτελεσματικότατο κανόνα καταστολής της γραφειοκρατίας εν τη γενέσει της.
Πριν ψηφιστεί ένας νόμος, το αρμόδιο υπουργείο ανακοινώνει το διοικητικό κόστος συμμόρφωσης που προσθέτει / αφαιρεί ο νόμος στις επιχειρήσεις. Το κόστος υπολογίζεται βάσει τυποποιημένης και επαληθεύσιμης μεθοδολογίας. Ο νόμος δεν ψηφίζεται αν το ισοζύγιο διοικητικού κόστους είναι θετικό, δηλαδή αυξάνει την γραφειοκρατία.
Η έλλειψη σωστού οργανογράμματος , η έλλειψη συντονισμού από την κεντρική διοίκηση , οι πολλοί νόμοι (με τα ” παραθυράκια”) για το ίδιο θέμα , η έλλειψη ουσιαστικού ελέγχου , η έλλειψη αξιολόγησης , η έλλειψη ουσιαστικών αρμοδιοτήτων του Συνηγόρου του Πολίτη , η κακονομια, η μη κατοχύρωση στο Σύνταγμα δικαιωμάτων του πολίτη που προσέρχεται σε δημόσια υπηρεσία και η μη κατοχύρωση ποινών σε περίπτωση, που δεν τηρούνται τα δικαιώματα: είναι μερικές από τις αιτίες της γραφειοκρατίας που ταλαιπωρεί τους πολίτες και εμποδίζει σημαντικές επενδύσεις στην χώρα μας.
Η γραφειοκρατία αποτελεί βαρίδι για τη δημόσια διοίκηση, καθώς συντελεί στη δημιουργία προβλημάτων αναφορικά με το τρίπτυχο αποτελεσματικότητας, αποδοτικότητας και οικονομικότητας τόσο για τον ίδιο τον δημόσιο τομέα, όσο και για την εξυπηρέτηση του πολίτη.
Η έννοια της γραφειοκρατίας αποτελεί τη γνωστότερη ίσως παθογένεια της δημόσιας διοίκησης, η οποία ταλανίζει το δημόσιο τομέα και δημιουργεί σοβαρά προβλήματα, αναφορικά με την οργάνωση και τη λειτουργία του.
Η «γραφειοκρατία» διατυπώθηκε από τον Max Weber και αναφέρεται στη μορφή οργάνωσης «που χαρακτηρίζεται από συγκεντρωτισμό, ιεραρχία, εξουσία, πειθαρχία, κανόνες, καριέρα, καταμερισμό εργασίας, θητεία».
Ωστόσο, μεταξύ των άλλων παράγωγων αιτίων της γραφειοκρατίας, η πολυνομία και η κακονομία έχουν κύριο ρόλο. Η γραφειοκρατία μπορεί σε κάποιο βαθμό να παράγει ρυθμίσεις, για να διατηρήσει ή να επαυξήσει τη σημασία της στο πολιτικό-διοικητικό σύστημα. Κυρίως όμως η ίδια η γραφειοκρατία αποτελεί σύμπτωμα της πολυνομίας και της κακονομίας.
Τα βασικά χαρακτηριστικά του νέου δημόσιου μάνατζμεντ στην πλειονότητα των κρατών του κόσμου, είναι ο ακριβής προσανατολισμός στους πολίτες των δημοσίων οργανισμών και η έμφαση στην αποτελεσματικότητα, την αποδοτικότητα και την οικονομικότητα των διοικητικών δράσεων.
Επίσης, δίνει έμφαση στην προσωπική ευθύνη και την ατομική επίδοση του υπαλλήλου, καθώς επίσης και στα οικονομικά εργαλεία διοίκησης, όπως είναι οι συμφωνίες μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών μετά από διαπραγματεύσεις, ο προγραμματισμός και η παρακολούθηση της διοικητικής δράσης στα βάση στόχων και αποτελεσμάτων, η συγκριτική αξιολόγηση κ.ά..
Το άρθρο 10 παρ 3 του Συντάγματος αναφέρει ότι η αρμόδια δημόσια υπηρεσία, υποχρεούται να απαντά στα έγγραφα αιτήματα του πολίτη μέσα σε ορισμένη προθεσμία, όχι μεγαλύτερη των 60 ημερών( το πολύ εντός 60 ημερών), αλλά δεν υφίσταται πλέον νόμος εξειδίκευσης του συγκεκριμένου άρθρου και έτσι η Συνταγματική πρόβλεψη , παραμένει ανενεργή .
Οι ηγεσίες των πολιτικών κομμάτων , διακηρύττουν διαρκώς ότι επιθυμούν ένα κράτος δικαίου . Δηλαδή ένα κράτος στο οποίο θα εφαρμόζονται οι νόμοι προς όφελος του πολίτη , ο πολίτης θα βρίσκει το δίκιο του, τα αυτονόητα κατοχυρωμένα δικαιώματα του πολίτη θα εφαρμόζονται και θα διευκολύνεται ο πολίτης στην άσκηση κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του.
Το κράτος δικαίου αποτελεί μία από τις θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αποτελεί επίσης προϋπόθεση για την προστασία όλων των άλλων θεμελιωδών αξιών της Ένωσης, συμπεριλαμβανομένων των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της δημοκρατίας.
Ο σεβασμός του κράτους δικαίου είναι ουσιώδους σημασίας για την ίδια τη λειτουργία της ΕΕ: για την αποτελεσματική εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, για την ορθή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, τη διατήρηση ενός φιλικού προς τις επενδύσεις περιβάλλοντος και την αμοιβαία εμπιστοσύνη.
Ο πυρήνας του κράτους δικαίου είναι η αποτελεσματική δικαστική προστασία, η οποία απαιτεί την ανεξαρτησία, την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης.
Αλλά και η ασφάλεια του δικαίου είναι και αυτή λογική απόρροια των μορφολογικών χαρακτηριστικών του νόμου και ιδίως του αφηρημένου και τυπικού του χαρακτήρα, αφού οι συνέπειές του περιγράφονται αφηρημένα μεν, αλλά με σαφήνεια και θετικότητα, και σε συνάρτηση προς συγκεκριμένες πράξεις, έτσι ώστε να μπορεί ο καθένας να προβλέψει με βεβαιότητα και να υπολογίσει σίγουρα τα έννομα αποτελέσματα των ενεργειών του.
Στο πλαίσιο του κράτους δικαίου, όλες οι δημόσιες εξουσίες πρέπει πάντοτε να ενεργούν εντός των ορίων που καθορίζει ο νόμος. Η έννοια του κράτους δικαίου περιλαμβάνει μια διαφανή, δημοκρατική και πλουραλιστική νομοθετική διαδικασία με λογοδοσία, την αποτελεσματική δικαστική προστασία, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης στη δικαιοσύνη, από ανεξάρτητα και αμερόληπτα δικαστήρια, καθώς και τη διάκριση των εξουσιών και δημόσιες υπηρεσίες φιλικές προς τον πολίτη.
Το κράτος δικαίου επιβάλλει ισότιμη προστασία για όλους βάσει του νόμου και αποτρέπει την αυθαίρετη χρήση εξουσίας από τις κυβερνήσεις. Εξασφαλίζει την προστασία και τον σεβασμό των βασικών πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων, καθώς και των ατομικών ελευθεριών.
Οι θεσμικές εγγυήσεις του Κράτους Δικαίου συνιστούν ένα θεμελιώδες «ανάχωμα» προστασίας της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και των μέσων που οργανώνει για την υπεράσπιση της Ελευθερίας, συνακόλουθα δε και του «οπλοστασίου» το οποίο θεσμοθετείται προκειμένου να διασφαλισθεί η ακώλυτη άσκηση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Το Κράτος Δικαίου αποτελεί το σύνολο εκείνο των θεσμικών εγγυήσεων, οι οποίες καθιστούν ρυθμιστικώς εφικτή την μέσω δημοκρατικώς νομιμοποιημένων κανόνων δικαίου οριοθέτηση της δράσης τόσο των κρατικών οργάνων -κυρίως δε αυτών- όσο και των μελών του οικείου κοινωνικού συνόλου στις μεταξύ τους σχέσεις, όπως αυτές διαμορφώνονται κατ’ εξοχήν στο πεδίο ανάπτυξης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.
Πρόσθετο βασικό στοιχείο του Κράτους Δικαίου είναι και το ότι οι κανόνες δικαίου που το συγκροτούν πρέπει να είναι πλήρεις -leges perfectae, και όχι leges imperfectae, ούτε καν leges minus quam perfectae– υπό την έννοια πως η παραβίασή τους επιφέρει, οπωσδήποτε, την επιβολή κυρώσεων, κυρίως δια της ενεργοποίησης των δικαιοδοτικών διαύλων της Δικαστικής Εξουσίας. Έτσι, η αποτελεσματική λειτουργία του Κράτους Δικαίου αποτρέπει την αυθαίρετη επέμβαση της κρατικής εξουσίας -και όχι μόνον- στο κανονιστικώς οριοθετημένο πεδίο της Ελευθερίας και των από αυτήν «εκπορευόμενων» δικαιωμάτων.
Επομένως, είναι προφανές ότι οιασδήποτε μορφής διάβρωση των θεσμικών και πολιτικών «αντηρίδων» του Κράτους Δικαίου ισοδυναμεί, εν τέλει, με αντίστοιχη διάβρωση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, επέκεινα δε της Δημοκρατίας εν γένει.
Διάχυτη είναι σήμερα η βεβαιότητα ότι όχι μόνο παρατηρείται «διάβρωση» των προμνημονευόμενων «αντηρίδων» του Κράτους Δικαίου, αλλά η «διάβρωση» αυτή και βαθιά είναι και δυστυχώς, «προϊούσα», με εντεινόμενο μάλιστα ρυθμό. Ρυθμό ο οποίος αφήνει να φανεί, ευδιάκριτα, μεταξύ άλλων και ότι πλέον είναι «επί θύραις» μια μορφή εξαιρετικά επικίνδυνης «επικυριαρχίας» του «οικονομικού» επί του «θεσμικού».
Η προαναφερόμενη «διάβρωση» οφείλεται -τουλάχιστον κατά κύριο λόγο- στην ρυθμιστική αποδυνάμωση των κανόνων δικαίου που συνθέτουν το κανονιστικό πλαίσιο του Κράτους Δικαίου, τόσο λόγω της σχετικοποίησης της ισχύος τους όσο και λόγω της ατελούς λειτουργίας των κυρωτικών μηχανισμών, σε περίπτωση παραβίασής τους.
Στην ανασκόπηση των δύο αυτών παραμέτρων που είναι, αυτονοήτως, και παράμετροι της παρακμιακής πορείας του Κράτους Δικαίου -άρα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Δημοκρατίας, γενικώς- επικεντρώνεται η ανάλυση που ακολουθεί.
Επισημαίνεται εξ αρχής ότι η ανάλυση αυτή αφορά αποκλειστικώς και μόνο την αρνητική επιρροή της επίκτητης κανονιστικής σχετικότητας του Κανόνα Δικαίου στην «διάβρωση» των «αντηρίδων» του Κράτους Δικαίου. Όχι δε και την επίσης αρνητική επιρροή της εγγενούς κανονιστικής σχετικότητας του Κανόνα Δικαίου, ήτοι της σχετικότητας η οποία οφείλεται στην ιδιομορφία της διαδικασίας «γέννησης» και εφαρμογής του.
Και τούτο διότι, η επίκτητη κανονιστική σχετικότητα του Κανόνα Δικαίου και η «επικυριαρχία» του «οικονομικού» επί του «θεσμικού», την οποία αυτή συνεπάγεται καθ’ υπερβολήν, αποτελεί πολύ πιο μεγάλο κίνδυνο για την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και για το Κράτος Δικαίου απ’ ό,τι η εγγενής κανονιστική σχετικότητα του Κανόνα Δικαίου.
Οι προεκτεθείσες εγγενείς αδυναμίες -λόγω των θεσμικών και πολιτικών κενών του- αλλά και οι επίσης προαναφερόμενες σοβαρές ατέλειες του Κανόνα Δικαίου, κατά την «περιδίνησή» του στο κανονιστικώς άναρχο πεδίο της «απορρύθμισης», συνιστούν τις βασικές αιτίες του δημοκρατικού ελλείμματος, το οποίο πλήττει καιρίως το σύγχρονο Κράτος Δικαίου.
Ένα δημοκρατικό έλλειμμα το οποίο ανιχνεύεται, και μάλιστα ευκρινώς, από την μια πλευρά στα ολοένα και πολλαπλα-σιαζόμενα κρούσματα αποδυνάμωσης της Αρχής της Νομιμότητας της δράσης των κρατικών οργάνων.
Και, από την άλλη πλευρά, στην διαρκώς φθίνουσα πορεία της δημοκρατικής νομιμοποίησης της δράσης αυτής. η εμπειρία της σύγχρονης λειτουργίας του Κράτους Δικαίου έχει αποδείξει ότι την μεγαλύτερη φθορά, εξαιτίας της εγγενούς και της επίκτητης σχετικότητας κατά τ’ ανωτέρω, υφίστανται οι κανόνες δικαίου, οι οποίοι διαμορφώνουν το πλαίσιο της lato sensu Αρχής της Νομιμότητας της δράσης των κρατικών οργάνων, κατ’ εξοχήν δε εκείνων της Εκτελεστικής Εξουσίας.
Σε αυτό το πεδίο ο Δικαστής καλείται, μέσω της άσκησης της δικαιοδοσίας του, να θωρακίσει πρωτίστως τα φυσικά και νομικά πρόσωπα από τις επιπτώσεις της κρατικής αυθαιρεσίας, την οποία επιτείνει η σχετικοποίηση της κανονιστικής ισχύος του νομικού πλαισίου της Αρχής της Νομιμότητας.
Διαχρονικό αίτημα των πολιτών, η απλούστευση και οι φιλικές υπηρεσίες του Δημοσίου προς τον πολίτη, τις επιχειρήσεις και τα στελέχη του Δημοσίου. Η απλούστευση των διαδικασιών δεν είναι μόνο η ψηφιοποίησή τους.
Είναι μια παλέτα ενεργειών που σκοπό έχουν να μετασχηματίσουν πλήρως την εμπειρία του πολίτη όταν συναλλάσσεται με το Δημόσιο και βεβαίως η εφαρμογή των νόμων.
