Σύνταξη-Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Έρευνα δείχνει πως οι «αυστηρότερες» κοινωνίες τα πάνε καλύτερα με την πανδημία και πως οι υπόλοιποι πρέπει να μάθουν να προσαρμόζονται για να τη νικήσουν.
Με πάνω από 2 εκατομμύρια θανάτους και σχεδόν 100 εκατομμύρια κρούσματα παγκοσμίως, ο κορωνοϊός εξακολουθεί να προκαλεί καταστροφές – ακόμη κι αν τα εμβόλια έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν. Ωστόσο οι θάνατοι δεν κατανέμονται ομοιόμορφα. Μερικές χώρες έχουν αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την πανδημία, ενώ άλλες έχουν πληγεί βάναυσα. Η Ιαπωνία, με 126 εκατομμύρια κατοίκους, έχει καταγράψει λίγο πάνω από 5.000 θανάτους. Με σχεδόν όμοιο πληθυσμό, το Μεξικό υπέστη περισσότερους από 150.000 θανάτους και συνεχίζει να μετράει.
Τι εξηγεί αυτές τις τόσο έντονες διαφορές; Πλούτος; Αποτελεσματικότητα συστημάτων υγείας; Ηλικία; Κλίμα;
Αποδεικνύεται ότι η θνησιμότητα του ιού εξαρτάται από κάτι απλούστερο και βαθύτερο: πολιτισμικές διαφορές στην προθυμία μας να ακολουθήσουμε κανόνες.
Όλοι οι πολιτισμοί έχουν κοινωνικούς κανόνες ή άγραφους νόμους κοινωνικής συμπεριφοράς. Τηρούμε τα πρότυπα της ένδυσης, πειθαρχούμε τα παιδιά μας και δεν διαγκωνιζόμαστε μέσα σε πολυσύχναστους σταθμούς – όχι επειδή υπάρχουν νομοθετημένοι κώδικες, αλλά επειδή έτσι βοηθείται η λειτουργία της κοινωνίας μας. Οι ψυχολόγοι έχουν δείξει ότι ορισμένοι πολιτισμοί τηρούν τους κοινωνικούς κανόνες πολύ πιστά και αυστηρά, ενώ άλλοι είναι χαλαροί – με πιο μετριοπαθή στάση απέναντι στους παραβάτες.
Αυτή η διάκριση, που παρατηρήθηκε για πρώτη φορά από τον Ηρόδοτο, στη σύγχρονη εποχή μπορεί να ποσοτικοποιηθεί από ψυχολόγους και ανθρωπολόγους. Σε σχέση με τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, το Ισραήλ, την Ισπανία και την Ιταλία, χώρες όπως η Σιγκαπούρη, η Ιαπωνία, η Κίνα και η Αυστρία έχουν αποδειχθεί πολύ πιο αυστηρές. Αυτές οι διαφορές δεν είναι τυχαίες. Έρευνες, τόσο σε έθνη-κράτη όσο και σε κοινωνίες μικρής κλίμακας, έδειξαν ότι κοινότητες με ιστορικό χρόνιας απειλής – φυσικές καταστροφές, μολυσματικές ασθένειες, λιμοί ή εισβολές – αναπτύσσουν αυστηρότερους κανόνες που διασφαλίζουν την τάξη και τη συνοχή. Είναι ευεξήγητο από πλευράς εξέλιξης: η τήρηση των κανόνων μας βοηθά να επιβιώσουμε από το χάος και την κρίση. Από την άλλη πλευρά, οι κοινωνικές ομάδες που έχουν αντιμετωπίσει λιγότερες απειλές έχουν την ευχέρεια να είναι πιο ανεκτικές.
Κανένας τύπος δεν θεωρείται καλύτερος ή χειρότερος – έως ότου χτυπήσει μια παγκόσμια πανδημία. Τον Μάρτιο, υπήρξε ανησυχία ότι οι χαλαροί πολιτισμοί, με το πνεύμα παραβίασης των κανόνων τους, θα χρειαζόντουσαν περισσότερο χρόνο για να συμμορφωθούν με μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας, με δυνητικά τραγικές συνέπειες. Υπήρξαν μερικές ελπίδες ότι τελικά θα συμμορφώνονταν και όλα τα μοντέλα υπολογιστών συνέκλιναν στην άποψη ότι θα το κάνουν. Δυστυχώς, δεν το έκαναν.
Σε μια έρευνα που παρακολούθησε περισσότερες από 50 χώρες, και τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν αυτήν την εβδομάδα στο Lancet Planetary Health, η ομάδα της Michele Gelfand, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο του Maryland, δείχνει ότι, λαμβάνοντας υπόψη και άλλους παράγοντες, οι χαλαρές κοινωνίες παρουσίασαν πέντε φορές περισσότερα κρούσματα από ότι οι αυστηρές και οκτώ φορές περισσότερους θανάτους.
Χαρακτηριστικά, η ανάλυσή στοιχείων της βρετανικής YouGov αποκαλύπτει πως οι άνθρωποι σε χαλαρές κοινωνίες είχαν πολύ λιγότερο φόβο για τον κορωνοϊό, καθ’ όλη τη διάρκεια του 2020, ακόμη και όταν ο αριθμός των κρουσμάτων εκτοξεύθηκε. Σε έθνη με αυστηρή κουλτούρα, το 70% των ανθρώπων φοβόταν πολύ τον ιό ενώ σε αυτά με χαλαρή, μόνο το 49%.
Η πραγματικότητα δεν έγινε αποδεκτή ποτέ από αυτούς τους πληθυσμούς, εν μέρει επειδή οι άνθρωποι σε πολιτισμούς που είναι προσαρμοσμένοι σε χαμηλά επίπεδα κινδύνου δεν ανταποκρίνονται τόσο γρήγορα στο «σήμα απειλής», όπως αυτό που αντιπροσωπεύει η πανδημία. Αυτό μπορεί να συμβεί και στη φύση. Η πιο διαβόητη περίπτωση είναι το ατρόμητο πουλί του Μαυρίκιου dodo, το οποίο, έχοντας εξελιχθεί χωρίς εμφανείς απειλές από αρπακτικά τριγύρω του, εξαφανίστηκε μέσα σε έναν αιώνα από την πρώτη του επαφή με τον άνθρωπο.
Η ιστορία του dodo δείχνει ότι συμπεριφορές που έχουν προσαρμοστεί σε ένα δεδομένο περιβάλλον μπορούν να αποδειχθούν μεγάλο μειονέκτημα όταν αυτό αλλάξει. Το φαινόμενο που ονομάζεται από τους επιστήμονες, εξελικτική αναντιστοιχία, έχει οδηγήσει σε χιλιάδες περιττούς θανάτους που σχετίζονται με τον κορωνοϊό, σε χαλαρές κοινωνίες. Προφανώς, οι χαλαρές ομάδες δεν προορίζονται να εξαφανιστούν από το πρόσωπο της γης. Όμως οι συνεχείς αγώνες τους με μια πανδημία που διαρκεί έναν χρόνο, δείχνει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην προσαρμογή τους.
Ο ιός ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός στο να στρέψει την τάση (ορισμένων) κοινωνιών για παραβίαση κανόνων, εναντίον τους. Οι Αμερικανοί αποτελούν παράδειγμα αυτού του πνεύματος. Γι’ αυτό, εξάλλου, οι Ηνωμένες Πολιτείες διακρίνονται για τη μεγάλη δημιουργικότητα και καινοτομία τους. Ταυτόχρονα, όμως, μπορεί να αποτελέσει μεγάλο μειονέκτημα σε περιόδους απειλής. Αυτού του τύπου ατίθαση συμπεριφορά, υποτίθεται ότι πρέπει να υποχωρεί σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Ωστόσο, αμέτρητοι πολίτες των ΗΠΑ συνεχίζουν να διοργανώνουν πάρτι, ψώνια χωρίς μάσκα και γενικά να χλευάζουν τον ιό. Όταν τελικά ενεργοποιηθεί το αντανακλαστικό φόβου, είναι συχνά με έναν διαστρεβλωμένο τρόπο: ο φόβος του lockdown και της μάσκας υπερτερεί του φόβου του ιού.
Αυτές οι πολιτιστικές αναντιστοιχίες έκαναν την απειλή της πανδημίας ακόμη πιο δυσδιάκριτη και τα μηνύματα του πρώην προέδρου Trump συνέβαλαν τα μέγιστα στο να σιγήσει, για εκατομμύρια ανθρώπους. «Απλά μείνετε ήρεμοι. Ο ιός θα εξαφανιστεί από μόνος του», έλεγε στις 10 Μαρτίου 2020. Ακόμη και τον Ιανουάριο του 2021 – και αφού πάνω από 20 εκατ. Αμερικανοί είχαν προσβληθεί από τον ιό, παραπονιόταν για τις υποτιθέμενες υπερβολές των Κέντρων Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων.
Ο Βρετανός πρωθυπουργός, Boris Johnson, διέκοψε επίσης το αντανακλαστικό φόβου στο Ηνωμένο Βασίλειο. Καθώς οι περιπτώσεις αυξάνονταν τον περασμένο Μάρτιο, καυχιόταν: «Ήμουν πρόσφατα σε ένα νοσοκομείο όπου υπήρχαν μερικοί ασθενείς με κορωνοϊό. Έσφιξα το χέρι όλων και συνεχίζω να κάνω χειραψίες… προφανώς ο καθένας μπορεί να αποφασίσει από μόνος του».
Επικαλούμενοι ανησυχίες για «συμπεριφορική κόπωση», ο Johnson και οι υπουργοί του θέσπισαν μέτρα προστασίας της υγείας (εσκεμμένα) αργά, πατώντας ουσιαστικά το κουμπί του υπνάκου στον συναγερμό που θα έπρεπε να αισθάνονται οι πολίτες – με τραγικά αποτελέσματα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το King’s College London, βρήκε πως μόνο ένα στα δέκα άτομα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, που εκτέθηκαν σε επιβεβαιωμένο φορέα του ιού, ακολουθούν πράγματι εντολές για απομόνωση και ότι λιγότεροι από ένας στους πέντε από αυτούς που έχουν παρουσιάσει συμπτώματα, έχουν απομονωθεί για 2 εβδομάδες.
«Για να ελαχιστοποιήσουμε περαιτέρω τους θανάτους, και να προετοιμαστούμε για μελλοντικές συλλογικές απειλές – ένας εμπειρογνώμονας το χαρακτήρισε, τελική πρόβα για ό,τι πρόκειται να έρθει – τα χαλαρά έθνη πρέπει να προσαρμοστούν και να λάβουν υπόψη τα σωστά σήματα απειλών. Μπορούμε να ξεκινήσουμε δημιουργώντας πολιτιστική νοημοσύνη για να ξεπεράσουμε την απειλή. Τρεις δράσεις είναι βασικές», λέει η Gelfand.
«Πρώτον, πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που ανακοινώνουμε τον τύπο της απειλής που αντιμετωπίζουμε. Αντιδρούμε γρήγορα σε έντονες, συγκεκριμένες απειλές, όπως ο πόλεμος. Αντίθετα, επειδή τα μικρόβια και οι ιοί είναι αόρατα και αφηρημένα, το σήμα απειλής είναι πιο εύκολο να αγνοηθεί. Οι αξιωματούχοι της δημόσιας υγείας πρέπει να κάνουν τους κινδύνους του κορωνοϊού ευκρινείς και κατανοητούς. Η απλή τρομοκρατία των ανθρώπων, ωστόσο, μπορεί να έχει τα αντίθετα – από τα επιθυμητά – αποτελέσματα: όταν αισθανόμαστε αβοήθητοι, οι ψυχολόγοι διαπιστώνουν ότι υιοθετούμε μια αμυντική, παθητική στάση. Για να πείσουμε τους ανθρώπους να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, πρέπει να είμαστε ειλικρινείς σχετικά με τα συμπτώματα του ιού, ενώ απευθυνόμαστε συγχρόνως στο πνεύμα: «Μπορούμε να το πετύχουμε», συμπληρώνει.
Δεύτερον, πρέπει να καταστήσουμε σαφές ότι οι περιορισμοί που τίθενται είναι προσωρινοί. Μια κοινωνία εθισμένη στις παραβιάσεις κανόνων μπορεί να ενταχθεί σε αυστηρότερες διαδικασίες εάν γνωρίζει ότι υπάρχει ορατό τέλος σε αυτές .Όσο πιο γρήγορα προχωρούμε στους περιορισμούς, τόσο πιο γρήγορα θα μειώσουμε την απειλή και τόσο πιο γρήγορα θα αποκαταστήσουμε την ελευθερία. Αυτό που χρειάζονται όλα τα έθνη είναι αυτό που ονομάζουμε «πολιτιστική ευελιξία»: η ικανότητα προσαρμογής ανάλογα με το πόσο επικίνδυνες είναι οι συνθήκες.
Η Νέα Ζηλανδία αποτελεί παράδειγμα αυτής της προσέγγισης. Οι Νεοζηλανδοί, γνωστοί για την χαλαρότητα τους ως προς την τήρηση των κανόνων, θέσπισαν μερικά από τα αυστηρότερα μέτρα στον κόσμο νωρίς – και κατέστειλαν το πνεύμα παραβίασης των – περιορίζοντας τους θανάτους του σε μόλις 25.
Τέλος, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε όλοι μαζί σε αυτή τη δοκιμασία. Η Washington Post παρουσίασε μια μικρή πόλη που αποτελεί παράδειγμα αυτής της προσέγγισης. Για μήνες, το νησί Tangier στον κόλπο Chesapeake της Βιρτζίνια, ήταν απαλλαγμένο από κρούσματα. Αλλά, όταν ξέσπασε η επιδημία, οι άνθρωποι ενώθηκαν σε μια ισχυρή επίδειξη συντονισμού για τη δημόσια υγεία. Η κάτοικος Reta Pruitt περιέγραψε το ήθος της πόλης: «Τώρα το παίρνουν όλοι στα σοβαρά .Την πρώτη φορά το πήραμε αψήφιστα».
Μια εξελικτική αναντιστοιχία αποφεύχθηκε εγκαίρως χάρις στην συμπόνια και τον συντονισμό – και, πάνω από όλα, χάρις στη σωστή λήψη του σήματος απειλής», καταλήγει η Gelfand.
Πηγή: The Guardian
