Υπάρχει μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στη βεβαιότητα και στην τύφλωση. Και οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να νιώθουν σίγουροι για τον εαυτό τους και για τις πεποιθήσεις τους, έστω κι αν έχουν άδικο. Θέλουν να πιστεύουν ότι βλέπουν καθαρά, ότι «ξέρουν». Ότι η γνώμη τους δεν είναι απλώς μια άποψη, αλλά η αλήθεια. Και κάπως έτσι, χωρίς να το καταλάβουν, γίνονται φυλακισμένοι των ίδιων τους των πεποιθήσεων. Εσύ έχεις γνωρίσεις τέτοιους ανθρώπους; Αν ναι, καλώς ήλθες στο club – έλα να γίνουμε ακόμα πιο πολλοί!
Η ψυχολογία, λοιπόν, έχει έναν όρο για αυτή την τάση. Την ονομάζει μεροληψία επιβεβαίωσης (confirmationbias). Είναι η βαθιά ανθρώπινη τάση να ψάχνουμε, να θυμόμαστε και να δίνουμε αξία μόνο σε ό,τι επιβεβαιώνει όσα ήδη πιστεύουμε – και να απορρίπτουμε όλες τις υπόλοιπες απόψεις που φυσικά αντικρούουν τη δική μας. Πρόκειται για ένα αόρατο φίλτρο που καθορίζει το πώς βλέπουμε τον κόσμο, ποιον εμπιστευόμαστε και, τελικά, τι θεωρούμε αλήθεια. Δεν το κάνουμε απαραίτητα από κακία ή αλαζονεία, αλλά από έναν μηχανισμό ασφάλειας. Η αμφιβολία μας ταράζει· η σιγουριά τείνει να μας γαληνεύει. Μόνο που αυτή η γαλήνη έχει το τίμημά της: τη στασιμότητα.
Αν το καλοσκεφτείς, ζούμε στην πιο «ενημερωμένη» εποχή της ανθρώπινης ιστορίας και, ταυτόχρονα, στην πιο παραμορφωμένη. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών δικτύων μας δείχνουν μόνο ό,τι ήδη μας αρέσει, ό,τι ταιριάζει με τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. Αν πιστεύεις ότι «όλοι οι πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι», το διαδίκτυο θα σου φέρει δεκάδες παραδείγματα που θα το αποδεικνύουν (καλά, αυτό δεν είναι και τόσο δύσκολο να επαληθευτεί!). Αν πιστεύεις ότι «οι άνθρωποι δεν αλλάζουν», θα βρεις αμέτρητες ιστορίες που το επιβεβαιώνουν. Αν πιστεύεις σε ιστορίες συνωμοσίας, τα hoaxstories θα κάνουν παρέλαση στην οθόνη σου. Και κάθε φορά που βλέπεις κάτι που «ταιριάζει» στις πεποιθήσεις σου, νιώθεις εκείνη τη μικρή ικανοποίηση – ένα «είδες; το ήξερα εγώ!».
Μόνο που αυτό το «ήξερα» είναι η πιο ύπουλη ψευδαίσθηση.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένα περιστατικό που συνέβη πριν λίγο καιρό σε μια τηλεοπτική συνέντευξη στις ΗΠΑ. Ο πολύ άδικα δολοφονημένοςCharlieKirk, κατηγορούσε δημόσια την προηγούμενη κυβέρνηση ότι ξόδεψε εκατομμύρια δολάρια για να ερευνήσει… «τρανσέξουαλ ποντίκια». Η δήλωσή του έγινε αμέσως viral. Χιλιάδες θεατές αναπαρήγαγαν την καταγγελία του Kirkως απόδειξη της «παράνοιας» του wokeσυστήματος. Και καλά όλα αυτά. Μόνο που η έρευνα αυτή δεν αφορούσεσεtransgendermice, αλλά σε transgenic– γενετικά τροποποιημένα πειραματόζωα, που χρησιμοποιούνται για τη μελέτη ασθενειών και πιθανών θεραπειών, μια απολύτως συνηθισμένη πρακτική στη βιοϊατρική έρευνα.
Μια λέξη άλλαζε τα πάντα. Κι όμως, ο ίδιος δεν ανασκεύασε ποτέ. Γιατί η παρανόηση εξυπηρετούσε τέλεια το αφήγημά του. Γιατί σύμφωνα με τη δική του προκατασκευασμένη πεποίθηση, τα πράγματα έπρεπε να είναι έτσι. Και το κοινό του προτιμούσε να κρατήσει το ψέμα που ταίριαζε στις πεποιθήσεις του, παρά να δεχτεί μια αλήθεια που θα τις ανέτρεπε.
Ακριβώς αυτό συμβαίνει – πιο ήσυχα, αλλά εξίσου ισχυρά – και μέσα μας.
Αν πιστεύουμε πως «δεν είμαστε αρκετά ικανοί», κάθε αποτυχία μας το επιβεβαιώνει.
Αν πιστεύουμε πως «οι άνθρωποι πάντα πληγώνουν», αγνοούμε εκείνους που δεν μας πληγώνουν. Αυτό είναι το τέλειο παράδειγμα της μεροληψίας επιβεβαίωσης: όταν κάτι συμφωνεί με ό,τι ήδη πιστεύεις, δεν σε ενδιαφέρει αν είναι αλήθεια ή όχι. Αρκεί να «κουμπώνει» με τον εσωτερικό σου κόσμο.
Η μεροληψία επιβεβαίωσης δεν είναι μόνο γνωστική παραμόρφωση – είναι ψυχική άμυνα. Μας κρατάει ασφαλείς από την αμφιβολία, αλλά και παγιδευμένους στο γνώριμο. Γιατί για να αλλάξεις, πρέπει πρώτα να επιτρέψεις στον εαυτό σου να σκεφτεί: «Κι αν δεν είναι έτσι;»
Αυτό το μικρό ερωτηματικό είναι το πρώτο ρήγμα στο τείχος της βεβαιότητας. Από εκεί μπορεί να περάσει το φως – μια νέα εμπειρία, μια διαφορετική οπτική, μια αλήθεια που δεν είχες φανταστεί.
Στην ψυχοθεραπεία, η στιγμή που κάποιος αρχίζει να αμφισβητεί τις πιο βαθιές του πεποιθήσεις είναι η στιγμή που ξεκινά η πραγματική αλλαγή. Δεν είναι εύκολο· η αμφιβολία πονάει. Μα μόνο εκεί, ανάμεσα στο «ίσως» και το «δεν ξέρω», φυτρώνει η γνώση.
Η ωριμότητα δεν είναι να έχεις πάντα δίκιο. Είναι να αντέχεις να μην έχεις. Η μεροληψία επιβεβαίωσης δεν είναι απλώς γνωστική παγίδα· είναι υπαρξιακή. Μας κρατάει δέσμιους των ίδιων σκέψεων, των ίδιων φόβων, των ίδιων περιορισμών. Να θυμάσαι πως η αλήθεια δεν ανήκει σε κανέναν – αλλά μας αποκαλύπτεται μόνο όταν είμαστε αρκετά ταπεινοί για να τη συναντήσουμε.
Ίσως, τελικά, το πιο θαρραλέο πράγμα που μπορούμε να πούμε είναι «ίσως να κάνω λάθος». Γιατί εκεί, μέσα σε αυτή τη μικρή φράση, ξεκινά η πραγματική γνώση. Και μαζί της – η ελευθερία.
Ιουλία Καζάνα-McCarthy
Δρ. Κοινωνιολογίας (UniversityofSurrey, UK)
MSc Psychology (c.) (Brunel University of London)
Πιστοποιημένη Life Coach (International Coaching Federation, ICF)
SolutionFocusedΘεραπεύτρια (BRIEF)
