Σύνταξη – Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Μια νέα μελέτη διπλασιάζει τον αριθμό των ειδών που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν στα 2 εκατομμύρια, στη βάση των πιο πρόσφατων δεδομένων για τα έντομα. Η απώλεια αυτών των μικροσκοπικών πλασμάτων θα είχε τεράστιες συνέπειες για τη ζωή στη Γη.
Κόβοντας ένα μήλο στη μέση, η λευκή του σάρκα αποκαλύπτει ένα σύμπλεγμα από μαύρα κουκούτσια διατεταγμένα σε σχήμα αστεριού. Είναι ένας μικροσκοπικός αστερισμός από σπόρους που κρύβονται στη φρουτιέρα. Όμως, αυτό αποκαλύπτει ένα αλληλένδετο σύμπαν επικονίασης και αφθονίας της φύσης – ένα ευαίσθητο σύστημα που όμως μπορεί εύκολα να πεταχτεί εκτός πορείας.
Όταν τα άνθη της μηλιάς επικονιάζονται, οι σπόροι αντλούν ορμόνες που στέλνουν σήμα στο φυτό να παράγει τις σωστές βιταμίνες και μέταλλα και καθορίζουν τον ρυθμό ανάπτυξης. Βοηθούν στη διαμόρφωση της τραγανότητας, του μεγέθους και του σχήματος. Αν ωστόσο χαθούν αυτοί οι επικονιαστές, αυτό το εύθραυστο σύστημα χάνει την ισορροπία του. Εάν μόνο τρεις ή τέσσερις από τους σπόρους γονιμοποιηθούν, το μήλο μας μπορεί να αναπτυχθεί στραβά. Η θρεπτική αξία του μπορεί να μειωθεί, όπως και η διάρκεια ζωής του φρούτου, κάνοντας το καφέ και ζαρωμένο, πριν την ώρα του.
Η ιστορία του μήλου επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά σε όλο τον κόσμο. Μια νέα έκθεση προειδοποιεί ότι δύο εκατομμύρια είδη εντόμων κινδυνεύουν με εξαφάνιση, διπλάσια από ό,τι σε προηγούμενες εκτιμήσεις του ΟΗΕ. Αυτή η αύξηση οφείλεται σε καλύτερα δεδομένα για πληθυσμούς εντόμων, τα οποία είχαν γίνει λιγότερο κατανοητά από άλλες ομάδες.
Συχνά, είναι ζώα όπως τα έντομα – το είδος για το οποίο τείνουμε να νοιαζόμαστε λιγότερο – που παρέχουν τις μεγαλύτερες υπηρεσίες στους ανθρώπινους πληθυσμούς: επικονιάζουν καλλιέργειες, βοηθούν στην διατήρηση υγιών εδαφών και ελέγχουν τα παράσιτα.
Παρά τις συνεχιζόμενες αβεβαιότητες σχετικά με τα ασπόνδυλα, η ανησυχητική απώλεια της άγριας ζωής παγκοσμίως είναι καλά τεκμηριωμένη. Τα τελευταία 50 χρόνια, οι πληθυσμοί της άγριας ζωής μειώθηκαν κατά 70% κατά μέσο όρο – και η απώλειά τους επηρεάζει ήδη τον τρόπο λειτουργίας και συντήρησης των ανθρώπινων κοινωνιών.
Τι συμβαίνει με την επικονίαση;
Η πιο πρόσφατη μελέτη εκτιμά ότι το 24% των ασπόνδυλων που κινδυνεύουν με εξαφάνιση είναι αυτά που κάνουν τη μεγαλύτερη επικονίαση.
Οι καλλιέργειες που παρέχουν τις περισσότερες από τις βιταμίνες και τα μέταλλα μας, όπως τα φρούτα, τα λαχανικά και οι ξηροί καρποί, εξαρτώνται από επικονιαστές και οργανισμούς στο έδαφος που το διατηρούν γόνιμο. Υπολογίζεται ότι το 75% των καλλιεργειών τροφίμων βασίζεται σε επικονιαστές σε κάποιο βαθμό – και το 95% των τροφίμων προέρχεται άμεσα ή έμμεσα από το έδαφος.
Ο καθηγητής Simon Potts, από το Πανεπιστήμιο Reading, λέει: «Αν έχουμε λιγότερη επικονίαση, θα έχουμε λιγότερη παραγωγή. Όχι μόνο λιγότερη απόδοση αλλά και η ποιότητα αυτού του προϊόντος θα πέσει. Οι φράουλες μας, για παράδειγμα, θα παραμορφωθούν και δεν θα είναι τόσο περιεκτικές σε ζάχαρη. Αυτό το ονομάζουμε “έλλειμμα επικονίασης”», λέει.
Μια ανασκόπηση επιστημονικών βάσεων δεδομένων από 48 χώρες, που δημοσιεύτηκε στο Nature Communications, και εξέτασε 48 διαφορετικές καλλιέργειες, διαπίστωσε ότι τα φρούτα που επικονιάζονταν από ζώα και έντομα είχαν κατά μέσο όρο 23% καλύτερη ποιότητα από αυτά που δεν επικονιάστηκαν από ζώα, με τη βελτίωση ιδιαίτερα αισθητή στο σχήμα, το μέγεθος και τη διάρκεια ζωής φρούτων και λαχανικών.
«Η καλλιέργεια φρούτων που έχουν μικρή διάρκεια ζωής και φαίνονται περίεργα είναι πιθανό να αυξήσει τη σπατάλη τροφίμων, με τον αντίκτυπο να γίνεται αισθητός στην αλυσίδα παραγωγής», προειδοποιούν οι ερευνητές.
Τι επηρεάζει το παγκόσμιο σύστημα διατροφής μας;
Η επικονίαση εντόμων συνεισφέρει περισσότερα από 600 εκατομμύρια λίρες ετησίως στην οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου. «Η βιοποικιλότητα θα πρέπει να θεωρείται ως νόμιμη γεωργική εισροή», λέει ο Potts. «Οι αγρότες διαχειρίζονται το νερό, διαχειρίζονται λιπάσματα και φυτοφάρμακα, διαχειρίζονται τους σπόρους που βάζουμε στο έδαφος, αλλά πολύ λίγοι διαχειρίζονται τη βιοποικιλότητα ως εισροή».
Παγκοσμίως, μεταξύ 3% και 5% της παραγωγής λαχανικών, φρούτων και ξηρών καρπών χάνεται λόγω ανεπαρκούς επικονίασης, σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Environmental Health Perspectives.
Ο επικεφαλής ερευνητής, Matthew Smith, ο οποίος ειδικεύεται στην περιβαλλοντική υγεία, λέει: «Με την πρώτη ματιά, εξεπλάγην που το νούμερο φαινόταν κάπως μέτριο».
Ωστόσο, οι επιπτώσεις αυτής της απώλειας 3-5% ήταν σημαντικές: οδηγεί σε περίπου 420.0000 υπερβολικούς θανάτους ετησίως από τη μείωση της κατανάλωσης υγιεινών τροφίμων και τις ασθένειες που προέρχονται από αυτό, διαπίστωσαν οι ερευνητές.
Ο Smith προσθέτει: «Για να βάλουμε αυτό το νούμερο σε προοπτική, αυτό ισοδυναμεί με τον αριθμό των ανθρώπων που πεθαίνουν ετησίως από διαταραχές λόγω χρήσης ουσιών, διαπροσωπική βία ή καρκίνο του προστάτη».
Οι οικονομικές επιπτώσεις αυτών των ζημιών μπορεί επίσης να είναι σημαντικές. Μια μελέτη έδειξε ότι ένα έλλειμμα στην επικονίαση για την καλλιέργεια μήλων Gala του Ηνωμένου Βασιλείου θα μπορούσε να ισοδυναμεί με 5,7 εκατομμύρια λίρες σε απώλεια παραγωγής.
Η ομάδα του Smith μοντελοποίησε παρόμοια χαμένη οικονομική αξία της γεωργικής παραγωγής για τρεις χώρες: την Ονδούρα, τη Νιγηρία και το Νεπάλ. Διαπίστωσαν ότι μεταξύ 16% και 31% της γεωργικής οικονομικής τους αξίας χάθηκε από την ανεπαρκή επικονίαση.
«Επειδή το ένα έως τα δύο τρίτα του πληθυσμού σε αυτές τις χώρες απασχολούνται στη γεωργία, αυτό είναι ένα τεράστιο και εκτεταμένο αποτέλεσμα», λέει.
Τι γίνεται με το νερό;
Οι επικονιαστές βοηθούν στην παροχή καθαρού νερού και αποχέτευσης επειδή τα υγιή φυτικά οικοσυστήματα διατηρούν τις υδάτινες οδούς καθαρές. Τα μαγγρόβια, τα οποία ωφελούνται από την επικονίαση των ζώων, φιλτράρουν τους ρύπους, απορροφούν την απορροή και ενθαρρύνουν την καθίζηση, τα οποία συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας του νερού. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η παγκόσμια κάλυψη των μαγγροβίων έχει μειωθεί κατά περίπου 35%.
Μια εργασία που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature δείχνει ότι οικοσυστήματα με περισσότερα είδη είναι σε θέση να απομακρύνουν τους ρύπους γρηγορότερα, γεγονός που βελτιώνει την ποιότητα του νερού. Η έρευνα δείχνει ότι η άγρια ζωή στα οικοσυστήματα του γλυκού νερού χάνεται με διπλάσιο ρυθμό απώλειας από ότι στους ωκεανούς και τα δάση. Μόνο το 40% των υδάτων στην Ευρώπη χαρακτηρίζονται ως με καλή οικολογική υγεία.
Τι συμβαίνει στο χώμα μας;
Όταν έρχεται η ξηρασία, έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε τις επιπτώσεις μόνο πάνω από το έδαφος: μαρασμό φυτών, ξήρανση λιμνών, άνθρωποι ή ζώα που αναγκάζονται να μεταναστεύσουν. Αλλά κάτω από την επιφάνεια, μια παράλληλη κρίση βρίσκεται σε εξέλιξη.
Η κλιματική αλλαγή προκαλεί άμεσες αρνητικές επιπτώσεις για τις καλλιέργειες, όπως το θερμικό στρες, αλλά οι έμμεσες επιπτώσεις της διαταράσσουν τους πληθυσμούς των εντόμων και μειώνουν τη βιοποικιλότητα του εδάφους, όπου ζουν περισσότερα από τα μισά είδη. Μια εργασία που δημοσιεύτηκε στο Nature Communications έδειξε ότι τα μικρόβια στο έδαφος δεν είναι τόσο ανθεκτικά όσο πιστεύαμε προηγουμένως κατά τη διάρκεια της ξηρασίας, που φαίνεται να αλλάζει τη βιολογία τους.
Η καθηγήτρια Franciska de Vries, από το Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, η οποία ήταν επικεφαλής ερευνήτρια στη μελέτη, είπε ότι οι άμεσες επιπτώσεις ακραίων γεγονότων όπως ξηρασίες, καύσωνες και καταιγίδες είναι στα φυτά. Ωστόσο, τα επαναλαμβανόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα βλάπτουν τη βιοποικιλότητα του εδάφους και την ικανότητα των φυτών να αναπτύσσονται μακροπρόθεσμα. Εάν το έδαφος είναι πραγματικά στεγνό για αρκετό καιρό, οι οργανισμοί του εδάφους απλώς πεθαίνουν.
«Είναι ένα κάπως διπλό χτύπημα», λέει η De Vries. «Από τη μία πλευρά, στην πραγματικότητα δεν διαχειριζόμαστε πολύ καλά τα εδάφη μας, γεγονός που μειώνει την ικανότητά τους να αντιμετωπίσουν αυτά τα ακραία γεγονότα. Ταυτόχρονα, αυτά τα ακραία γεγονότα καθιστούν τα εδάφη και τις καλλιέργειές μας ακόμη πιο ευάλωτα».
Έως και το 40% της γης χαρακτηρίζεται πλέον ως υποβαθμισμένη, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, με τον μισό παγκόσμιο πληθυσμό να υποφέρει ήδη από την εξάντληση της γονιμότητας του εδάφους, του νερού, της βιοποικιλότητας, των δέντρων ή της αυτοφυούς βλάστησης. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι ασθένειες είναι πιο πιθανό να επικρατήσουν, επειδή το σύστημα είναι εξασθενημένο και ορισμένοι οργανισμοί στο έδαφος έχουν εξαφανιστεί. «Αν έχουμε υγιή εδάφη με οργανισμούς που μπορούν να βοηθήσουν τα φυτά, τότε μετριάζονται οι επιπτώσεις αυτών των ακραίων γεγονότων, σε κάποιο βαθμό», καταλήγει η de Vries.
Πότε θα αρχίσουν να εμφανίζονται αυτά τα φαινόμενα;
Το πώς θα επηρεαστούν οι άνθρωποι από την απώλεια της φύσης συχνά παρουσιάζεται ως κάτι που θα συμβεί στο μέλλον. Παρ’ όλες τις επιπτώσεις της απώλειας της φύσης – που γίνονται ήδη αισθητές – η συνειδητοποίηση της κρίσης της βιοποικιλότητας εξακολουθεί να υστερεί σε σχέση με την κρίση του κλίματος.
«Νιώθω ότι η βιοποικιλότητα είναι εκεί που ήταν το κλίμα πριν από 20 χρόνια», λέει ο Potts. «Νομίζω ότι μέχρι να ζήσει το κοινό στην πραγματικότητα ότι η ζωή του έχει αλλάξει, δεν είναι πιθανό ότι η έρευνα από μόνη της θα πείσει ποτέ τους ανθρώπους – κοιτάξτε την ιστορία του κλίματος», καταλήγει.
