Ερόλ Ουζέλ*
Παρά τα σύγχρονα όπλα και την τεχνολογία, η ανθρωπότητα παραμένει βαθύτατα ατελής. Δυστυχώς, η ανθρώπινη εξέλιξη δεν συντελείται με όρους πνευματικής και ηθικής βελτίωσης, αλλά με όρους αναζήτησης των τρόπων εκείνων που θα μας επιτρέψουν να παρέμβουμε κυριολεκτικά στο σύστημα σκέψης των ανθρώπων και των κινήτρων τους με σκοπό να τους «βελτιστοποιήσουμε».
Το βασικό πρόβλημα στις διεθνείς σχέσεις έγκειται στον αβέβαιο χαρακτήρα των κινήτρων βάσει των οποίων συμπεριφέρονται τα κράτη. Η αβεβαιότητα αυτή προέρχεται από τη σύνθετη δομή της ανθρώπινης συνείδησης και την πολυ-συστατική φύση εκείνου που παρακινεί την ανθρώπινη συμπεριφορά. Όπως έχουν αποδείξει πρόσφατες μελέτες, η πρόβλεψη των διεθνών σχέσεων στη σύγχρονη επιστήμη παραμένει δύσκολη, παρόλη την επέκταση της βιολογίας και των «μαζικών δεδομένων» (“bigdata”) στη μελέτη αυτού που παρακινεί την ανθρώπινη συμπεριφορά τις τελευταίες δεκαετίες. Ταυτόχρονα, παρά τις κοινωνικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες που αδυνατούν να επιλύσουν ζητήματα που μαστίζουν την ανθρωπότητα και τα διάφορα κράτη σήμερα, το στρατιωτικό μας δυναμικό είναι πρωτοφανές: η ανθρωπότητα είναι ικανή να καταστραφεί αρκετές φορές. Αυτό το δισεπίλυτο παράδοξο οδήγησε τους επιστήμονες στο σημείο να μοιρολογούν: «Ο Θεός άφησε στη φυσική τα εύκολα προβλήματα».
Για να επιδεινωθεί η κατάσταση, το σύγχρονο διεθνές σύστημα συνεχίζει να κινείται μπροστά. Η τεχνολογική καινοτομία έχει καταστήσει τον κόσμο αλληλεξαρτώμενο: καλοζωισμένο, αλλά εύθραυστο. Οι πολιτικοί ηγέτες και οι επιστήμονες των διεθνών σχέσεων βιώνουν ένα υποκειμενικό αίσθημα ότι ο κόσμος είναι εντελώς ασταθής. Οι παρατηρητές μιλούν για μια κρίση, ακόμη και για την κατάρρευση ή τον «θρυμματισμό» της διεθνούς τάξης και διστάζουν να εικάσουν τι μπορεί να την αντικαταστήσει.
Το υποκειμενικό αίσθημα του χάους αντικατοπτρίζει μια οξεία και προοδευτική αποδυνάμωση της δομής των διεθνών σχέσεων, όχι μόνο και όχι τόσο με τη θεσμική έννοια, αλλά με την ευρύτερη έννοια των σταθερών ισορροπιών εξουσίας, των κοινωνικών κανόνων και αντιλήψεων, των ιεραρχιών του καθεστώτος και των τρόπων δράσης. Χάρη στον αντίκτυπο της τεχνολογικής επανάστασης, οι δομικοί περιορισμοί σε ό,τι αφορά τη συμπεριφορά των κρατών, ο μεταξύ τους κύριος φόβος, έχουν μειωθεί. Καίτοι ο αναρχισμός υπήρξε ανέκαθεν εγγενές χαρακτηριστικό των διεθνών σχέσεων, στην εποχή μας έχει εμπλουτισθεί με ένα ανανεωμένο σθένος, έπειτα από πολύ μεγάλο διάστημα, από όταν η παγκόσμια πολιτική ήταν αυστηρά δομημένη γύρω από τη σοβιετικο-αμερικανική αντιπαράθεση, και αργότερα, τη μονομερή κυριαρχία των Αμερικανών.
Η διαρθρωτική κρίση δημιουργεί προϋποθέσεις για την εντατικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής των κρατών και των μη-κρατικών φορέων στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Η φύση αυτής είναι διττή. Πρώτον, η στρατηγική αυτονομία των παραγόντων αυξάνεται, κυρίως των μεσαίων δυνάμεων που διαθέτουν επαρκείς πόρους για να ακολουθήσουν μια ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική. Δεύτερον, εν μέσω της διαρθρωτικής κρίσης, γίνεται όλο και πιο δύσκολος ο καθορισμός στόχων εξωτερικής πολιτικής. H συχνότητα των προκλήσεων, είτε πρόκειται για προειδοποιητικές είτε για ένοπλες, η διακοπή της συνήθης διπλωματικής επικοινωνίας, που θολώνει τη γραμμή ανάμεσα στην εξωτερική και την εσωτερική πολιτική, ανάμεσα στη στρατηγική εξωτερικών υποθέσεων και την τακτική, αποτελούν συμπτώματα της κρίσης. Η δημοτικότητα των εννοιών όπως «μετα-αλήθεια» και «υβριδική σύγκρουση» φανερώνουν την αδυναμία των κρατών να βρουν μια σταθερή βάση πάνω στην οποία θα οικοδομήσουν μια έλλογη και μακροπρόθεσμη στρατηγική στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, καθώς και την αδυναμία των επιστημόνων να αναπτύξουν ένα εννοιολογικό σύστημα που να είναι σε θέση να συλλαμβάνει την τρέχουσα κατάσταση.
Τα γνωστικά αυτά προβλήματα υποδεικνύουν ένα δραματικό γεγονός – παρά τα σύγχρονα όπλα και την τεχνολογία, η ανθρωπότητα παραμένει βαθύτατα ατελής. Δυστυχώς, η ανθρώπινη εξέλιξη δεν συντελείται με όρους πνευματικής και ηθικής βελτίωσης, αλλά με όρους αναζήτησης των τρόπων εκείνων που θα μας επιτρέψουν να παρέμβουμε κυριολεκτικά στο σύστημα σκέψης των ανθρώπων και των κινήτρων τους με σκοπό να τους «βελτιστοποιήσουμε».
Συνεπώς, η αιχμή της σύγχρονης ψυχολογίας έγκειται στις έρευνες που διεξάγονται στον τομέα της νευροφυσιολογίας, η οποία μελετά, με τη βοήθεια μιας ειδικής διατροφής και τη ρύθμιση των ορμονικών επιπέδων, πώς ένα άτομο μπορεί να παρακινήσει τον εαυτό του ώστε να γίνει πιο αποτελεσματικός στις δραστηριότητές του. Η εισαγωγή ρυθμιστικών παρεμβάσεων στη βιολογία του ανθρώπινου εγκεφάλου διά μέσου της τεχνολογίας αποδείχθηκε μάλλον μια βραχυπρόθεσμη προοπτική παρά μια αναπτυξιακή διαδικασία των θετικών ιδιοτήτων της ανθρώπινης φύσης μέσω μιας συνειδητής προσπάθειας και επιθυμίας.
Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι περιπλεγμένος σε πολλά τεχνολογικά δίκτυα. Αυτό αυξάνει την αποτελεσματικότητά του, αλλά τον καθιστά περισσότερο αδύναμο και ευάλωτο. Καθόλου τυχαίο ότι ο στόχος του σύγχρονου πολέμου είναι να επιφέρει πλήγμα στα δίκτυα των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των συστημάτων επικοινωνίας του αντιπάλου, ούτως ώστε να καταστούν οι υπολογιστές άχρηστοι, να αναγκάσει τον εχθρό να επιστρέψει στα γραφεία και στους χάρτες, ρίχνοντάς τον, με αυτόν τον τρόπο, πίσω στο 20ό αιώνα. Όπως διαφαίνεται από την τρέχουσα επιδείνωση της σύρραξης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ένα ρήγμα στον τεχνολογικό εξοπλισμό των εμπλεκόμενων μερών μπορεί να αλλάξει ριζικά το status quo στο πεδίο της μάχης.
Στο μέλλον, λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων, οι άνθρωποι θα είναι απίστευτα εξοπλισμένοι με αισθητηριακές συσκευές που θα καθιστούν τη ζωή ευκολότερη, ασφαλέστερη και πιο άνετη. Ωστόσο, η αποστολή της μελέτης των ψυχολογικών κινήτρων της ανθρώπινης συμπεριφοράς δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί· κράτη –και επομένως οι διεθνείς σχέσεις– θα διατηρούν τον απρόβλεπτο χαρακτήρα τους. Στον τεχνολογικό κόσμο του μέλλοντος, ο φόβος ενός μεγάλου πολέμου θα εξακολουθεί να αποτελεί τον μόνο μηχανισμό σταθεροποίησης.
*Ο Ερόλ Ουζέλ είναι γνωστός επιχειρηματίας και χρηματιστής στην Τουρκία
