Σύνταξη-επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Βρισκόμαστε τώρα περισσότερο από ενάμιση χρόνο στην πανδημία του κορωνοϊού και για άλλη μια φορά επιμένουμε με το «θέατρο υγιεινής» – τις διάφορες δημόσιες εκδηλώσεις υγιεινής και καθαριότητας που μερικοί θεωρούν περιττές, σπάταλες ή ακόμη και αντιπαραγωγικές. Αν και οι επικριτές κοροϊδεύουν αυτά τα μέτρα – ελέγχους θερμοκρασίας πριν από συναυλίες, κωδικούς QR αντί για μενού σε εστιατόρια, χρήση μάσκας σε εξωτερικούς χώρους – επειδή είναι άχρηστα και «θεατρικά», αξίζει να θυμόμαστε ότι δεν είναι απαραίτητα χρήσιμα όσα χρειαζόμαστε και ότι δεν είναι όλα τα «θεατρικά» χωρίς αξία.
Αυτό είναι τουλάχιστον το τρίτο κύμα της συζήτησης περί «θεάτρου υγιεινής», όπου κάθε προηγούμενη έξαρση είχε ακολουθήσει ένα κύμα του ίδιου του ιού. Ο όρος επινοήθηκε από τον Derek Thompson του The Atlantic το καλοκαίρι του 2020. Ο Thompson αναφερόταν στο θέατρο ασφαλείας – τα παρεμβατικά και δυσκίνητα πρωτόκολλα ασφαλείας των αεροδρομίων που υιοθετήθηκαν μετά την 11η Σεπτεμβρίου, τα οποία, σύμφωνα με τους ειδικούς, είναι σε μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικά και εξυπηρετούν κυρίως την ορατή ψευδαίσθηση της ασφάλειας. Πριν από πέντε μήνες, λίγο πριν εμφανιστεί η παραλλαγή Delta στις Ηνωμένες Πολιτείες, ένας καταιγισμός άρθρων θρηνούσε για την «τρελή επιμονή» του θεάτρου υγιεινής και την «ψευδή αίσθηση ασφάλειας» που πρόσφερε. Πιο πρόσφατα, ένα άρθρο προειδοποιούσε πως το θέατρο υγιεινής θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα μόνιμο τοπίο όπου «οι γραφειοκράτες υγείας θα τρομάζουν τους Αμερικανούς με νέες παραλλαγές του ιού, για να μας κάνουν να συνεχίσουμε να αποδεχόμαστε τα ενοχλητικά μέτρα με βάση ψευδείς ισχυρισμούς για την ασφάλεια που παρέχουν».
Η λέξη θέατρο σε αυτά τα συμφραζόμενα εννοείται υποτιμητικά, υποδηλώνοντας κενές χειρονομίες χωρίς λογική αιτιολόγηση. Το θέατρο υγιεινής, όπως και το θέατρο ασφαλείας, περιγράφεται σχεδόν πάντα ως «σπατάλη»: χάσιμο χρόνου και χρημάτων. Όμως, η προσπάθεια να ποσοτικοποιηθούν αυτά τα πράγματα (με αυτούς τους όρους) καταλήγει στο να χάσουμε μεγάλο μέρος του θέματός. Οι ανθρωπολόγοι σπεύδουν να μας πουν ότι το θέατρο, σε τελική ανάλυση, αποτελεί εξέλιξη της τελετουργίας, και το τελετουργικό – για να πάρουμε έναν αρκετά τυπικό ορισμό από τον ανθρωπολόγο Edmund Leach – δεν είναι τίποτα άλλο από «στερεότυπη συμπεριφορά που είναι από μόνη της ισχυρή όσον αφορά την πολιτιστική σύμβαση των ηθοποιών, αν και όχι ισχυρή από την ορθολογική – τεχνική έννοια». Αυτό που αποκαλούμε «θέατρο υγιεινής» είναι πράγματι μια σειρά συμβάσεων των οποίων η αξία δεν είναι λογική, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ενέργειες δεν έχουν καμία δύναμη από μόνες τους. Ακόμα κι αν ξεκινήσαμε αυτές τις πρακτικές νομίζοντας ότι είχαν μια λογική βάση για να μας κρατήσουν ασφαλείς, για μερικούς από εμάς έχουν εξελιχθεί σε ένα τελετουργικό όφελος. Πολλές από αυτές τις χειρονομίες είναι αναμφίβολα υπερβολικές. Αλλά πρέπει να δείχνει κανείς κατανόηση στους φίλους και τους αγαπημένους που διατηρούν υψηλά επίπεδα επαγρύπνησης καθώς και όλους τους ανθρώπους που συνεχίζουν να το κάνουν γνωρίζοντας πολύ καλά ότι δεν έχουν ενημερωθεί από την πιο πρόσφατη επιστήμη.
Οι τελετουργίες είναι πάντα σημαντικές, αλλά είναι εξαιρετικά σημαντικές όταν οι άλλες πηγές εξουσίας μας έχουν απογοητεύσει. Στις αρχές της πανδημίας, ούτε οι κυβερνήσεις ούτε οι υγειονομικές αρχές ήταν σε θέση να μας δώσουν απλά πρωτόκολλα με σαφείς και κατανοητούς συλλογισμούς και εξηγήσεις. Υπήρχαν πολλά άγνωστα και ότι ήταν γνωστό ήταν μπερδεμένο, αντιφατικό, συνεχώς αναθεωρούμενο, αγνοούμενο, καταπιεσμένο ή πολιτικοποιημένο. Αφημένοι στην τύχη μας, έπρεπε να δημιουργήσουμε ad hoc πρωτόκολλα, τα οποία όχι μόνο λειτούργησαν για να μας κρατήσουν σωματικά ασφαλείς αλλά έγιναν τελετουργίες από μόνα τους, καθημερινές παραστάσεις που πρόσφεραν κάποια δομή και ασφάλεια. Επιστρέφαμε στο σπίτι και ξεκινούσε μια ρουτίνα απολύμανσης – αλλά τέτοιες τελετουργίες εκείνη την εποχή μας έδιναν ένα μέτρο ελέγχου στο περιβάλλον μας. Όλοι θυμόμαστε τον τρόπο που η υπερβολική ρουτίνα – αλλαγή ρούχων, πλύσιμο χεριών, απολύμανση τηλεφώνου – μας έδινε την αίσθηση πως είμαστε, επιτέλους, ασφαλείς.
Στις ΗΠΑ αλλά και αλλού, όσοι ενοχλούνται από αυτή τη συμπεριφορά έχουν αρχίσει να συγχέουν το θέατρο θεσμικής υγιεινής με προσωπικές αποφάσεις, βλέποντας το τελευταίο ως εγγενώς πολιτικό ένα έργο των προοδευτικών κατά των συντηρητικών δεξιών. Το περιοδικό Reason παραπονέθηκε τον Απρίλιο ότι «πολλοί άνθρωποι – κυρίως αριστεροί δημοκρατικοί – ισχυρίζονται ότι ακολουθούν την επιστήμη και εμπιστεύονται τους ειδικούς ανεξάρτητα από το ότι είναι γοητευμένοι από το πανδημικό πορνό πανικού», το οποίο περιλάμβανε πεποιθήσεις «ότι η κοινωνική απόσταση και οι μάσκες πρέπει να είναι υποχρεωτικά (ακόμη και για τους εμβολιασμένους)».
Υπήρξαν άνθρωποι που υποστήριξαν πρόσφατα πως «η πραγματικότητα είναι ότι μερικοί άνθρωποι παγιδεύτηκαν στο πολιτιστικό πολεμικό δράμα της μάσκας και ήταν απόλυτα ευτυχείς να τις χρησιμοποιήσουν ως κοινωνικό σημαίνον της φιλελευθερότητάς τους, για πάντα – λες και ο μόνος πιθανός σκοπός της χρήσης μάσκας είναι να «χώνεσαι στους συντηρητικούς». Όμως, αυτή η στάση – ότι η μόνη εξήγηση για τη μη ορθολογική δράση είναι πολιτική – φαίνεται μια (μάλλον) ωμή άρνηση του επιπέδου τραύματος που έχουν υποστεί τόσοι πολλοί από εμάς σε όλο το πολιτικό φάσμα. Πολλές τελετουργίες επιμένουν πολύ μετά την παρέλευση του αρχικού κινδύνου και γίνονται μια εκτεταμένη διαδικασία με την οποία θυμόμαστε και επεξεργαζόμαστε το τραύμα.
Είναι επίσης σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν είμαστε ακόμη στο τέλος. Η ανυπομονησία που φαίνεται να έχουν ορισμένοι με αυτούς που διατηρούν αυτές τις τελετουργίες αποκαλύπτει μια άγνοια (ή αδιαφορία) για όχι μόνο πόσο τραυματισμένοι είμαστε πολλοί από εμάς, αλλά και το γεγονός ότι αυτή η πανδημία συνεχίζει να μαίνεται σιωπηλά. Οι ΗΠΑ μόλις πέρασαν τους 750.000 νεκρούς, ένα ορόσημο που δεν τονίστηκε σχεδόν από κανέναν, παρόλο που 100.000 άνθρωποι έχουν πεθάνει μόλις τους τελευταίους δύο μήνες. Ακόμα κι αν έχουμε αποφασίσει να μην μας ενδιαφέρει, εξακολουθεί να συμβαίνει. Υπάρχουν ακόμη ευαίσθητα παιδιά κάτω των 5 ετών και άτομα με εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα. Τα νοσοκομεία εξακολουθούν να είναι γεμάτα και τα ποσοστά μόλυνσης μετά την επικράτηση της παραλλαγής Δέλτα, φαίνεται να έχουν μονιμοποιηθεί σε υψηλό επίπεδο. Τα ποσοστά αυξάνονται στη Γερμανία, η οποία μέχρι τώρα αποτελούσε πρότυπο της αντιμετώπισης της πανδημίας. Τα πράγματα είναι καλύτερα από ότι πριν ένα χρόνο βέβαια, αλλά δεν έχουμε βγει από το τούνελ και, όπως έγραψε πρόσφατα ο συνεργάτης του The Atlantic, Alexis C. Madrigal, «η επιστροφή στο φυσιολογικό είναι δυνατή για κάποιον μόνο μέχρι να βγει θετικός».
Η ανυπομονησία με το θέατρο υγιεινής δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτα άλλο από μια μετατοπισμένη ανυπομονησία για την ίδια την πανδημία, η οποία έχει αγνοήσει τις πρόωρες ανακοινώσεις του τέλους της. Όπως πρόσφατα παρατήρησε ο Francis S. Collins του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας στις ΗΠΑ (NIH): «Πρέπει να συνεχίσουμε να πείθουμε τους ανθρώπους ότι η εφαρμογή των μέτρων αυτών δεν είναι κάτι που τους επιβάλλεται από την κυβέρνηση. Τους την επιβάλλει ο ιός». Αν μας κάνουν να νιώθουμε άβολα όσοι φορούν μάσκες και ακολουθούν πρωτόκολλα εστιατορίων, είναι επειδή μας υπενθυμίζουν κραυγαλέα ότι βρισκόμαστε ακόμα στη μέση της πανδημίας. Αυτές οι συμπεριφορές μας θυμίζουν τις παλιές κακές μέρες του 2020, την εποχή που προσπαθούσαμε απεγνωσμένα να ξεχάσουμε, παρόλο που το 2021 έχει αποδειχτεί το ίδιο καταθλιπτικό.
Επιπλέον, εκδηλώνοντας χλευασμό στους ανθρώπους είναι ένας αναποτελεσματικός τρόπος για να τους κάνεις να αλλάξουν συμπεριφορά. Οι άνθρωποι υιοθετούν παράλογες πεποιθήσεις για πολλούς ψυχολογικούς λόγους και το να τους επικρίνεις για τον παραλογισμό τους λειτουργεί σαν μπούμερανγκ. Αυτό ισχύει για τις πεποιθήσεις των θεωριών συνωμοσίας, τον φανατισμό της θρησκείας, και τη δεισιδαιμονία και είναι λογικό ότι αυτή η τακτική θα αποτύχει και έναντι των ανθρώπων που εξακολουθούν να τηρούν με σχολαστικότητα το «θέατρο υγιεινής».
Αντί να βλέπουμε το θέατρο υγιεινής ως απόβλητο και ανοησία, θα μπορούσαμε να το δούμε ως μια συνεχή και ήπια απόδοση φροντίδας. Όταν το Κέντρο Κένεντι ανακοίνωσε ότι συνέχιζε τους ελέγχους θερμοκρασίας για τους καλεσμένους του, ακόμη και όταν οι επαγγελματίες υγείας δήλωναν ότι δεν είναι αξιόπιστοι, η Ανώτερη Αντιπρόεδρος Επιχειρήσεων, Ellery Brown εξήγησε ότι «κάποια από αυτά τα μέτρα είναι ψυχολογία… μας βοηθούν να πληροφορούμε τους ανθρώπους – που ξόδεψαν πολλά για ένα εισιτήριο – πως νοιαζόμαστε για αυτούς». Ομοίως, ο ανώτερος αντιπρόεδρος επιστήμης και βιομηχανίας της Εθνικής Ένωσης Εστιατορίων, Larry Lynch δήλωσε πως ένα μέρος του θεάτρου υγιεινής στα εστιατόρια: «είναι για να βλέπουν οι πελάτες ότι κάνουμε ότι μπορούμε» Το μήνυμα είναι: «Νοιαζόμαστε για σένα. Δεν έχει να κάνει με το θέατρο αλλά με το να θέλεις οι πελάτες να νιώθουν άνετα όταν βγαίνουν έξω», πρόσθεσε.
Αντί να καταγγέλλουμε τις προσωπικές αποφάσεις σχετικά με τις μάσκες και άλλες προφυλάξεις ως σηματοδότηση προοδευτικής αρετής, θα μπορούσαμε να τις δούμε ως αντίδραση στο τραύμα. Θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε ότι η πανδημία μας άλλαξε για πάντα, ότι θα κουβαλάμε αυτές τις ουλές σε όλη μας τη ζωή, ότι τα πράγματα δεν θα είναι ποτέ όπως πριν και ότι για μερικούς ανθρώπους, τα προσωρινά προστατευτικά μέτρα θα γίνουν – καλώς ή κακώς – ένα μέρος της ζωής τους στο μέλλον. Όσοι είχαμε παππούδες και γιαγιάδες που έζησαν το πόλεμο, ίσως να είχαμε προσέξει τη στάση τους απέναντι στη σπατάλη τροφίμων και πώς ένα πρόβλημα ανέχειας της εποχής του 1940 αποτυπώθηκε – αργότερα – στο πώς συμπεριφέρονταν στους εαυτούς τους, πώς αποταμίευαν, τι ξόδευαν, τι και πώς έτρωγαν. Αυτό θα ισχύσει και για τον κορωνοϊό. Σε δεκαετίες από τώρα, οι επιζώντες θα εξακολουθούν να ενεργούν με συγκεκριμένους τρόπους που θα ανάγονται στο πώς αυτά τα χρόνια άλλαξαν τη συμπεριφορά μας για πάντα.
Καθώς πιέζουμε τους εαυτούς μας να επιστρέψουμε στην «κανονικότητα», τέτοιες τελετουργίες μπορεί να καταλήξουν να είναι ένας από τους λίγους τρόπους που θα θυμόμαστε τι έχουμε χάσει. Άλλωστε, είναι στο θέατρο ασφαλείας του σύγχρονου αεροδρομίου – και όχι στις επετειακές τελετές – που οι περισσότεροι από εμάς θυμόμαστε τις τρομοκρατικές ενέργειες σε αεροπλάνα. Τα σημεία ελέγχου ασφαλείας μπορεί να είναι άβολα και εξοργιστικά, αλλά είτε αρέσει ή όχι, είναι το μόνο μέρος όπου οι ταξιδιώτες θυμούνται για πάντα την κληρονομιά αυτών των τρομοκρατικών επιθέσεων, όπου όχι μόνο αναγκάζονται να κάνουν μια σειρά τελετουργικών χειρονομιών αλλά τους υπενθυμίζεται για ποιο λόγο συμμετέχουν σε αυτόν τον έλεγχο. Είναι βέβαιο ότι είναι ζοφερό και δυσάρεστο, αλλά η ανάμνηση ενός τόσο τραυματικού γεγονότος είναι πάντα δυσάρεστη.
Το θέατρο υγιεινής θα μπορούσε να είναι μαζί μας για τα καλά, αλλά κι αν συμβεί, δεν θα είναι το τέλος του κόσμου. Μάλλον, θα σημαίνει ότι φτάσαμε στην άλλη πλευρά της αποκάλυψης. Με λίγη τύχη, μάσκες και μπουκαλάκια απολυμαντικών χεριών στα τραπέζια των εστιατορίων θα γίνουν κάποια μέρα το Πάσχα αυτής της γενιάς – μια υπενθύμιση των κακουχιών που υπομείναμε κάποτε και της τελικής μας απελευθέρωσης.
Πηγή: The Atlantic
