«Το λιμάνι κατευθύνει αυτούς που βρίσκονται στο πλοίο. Αλλά πού να βρούμε ένα τέτοιο σημείο στην ηθική;» Κι ο Βολταίρος απαντάει: «Σ’ αυτή τη μόνη αρχή που δεχθήκαμε όλα τα έθνη. Να μην κάνετε στον άλλο αυτό που δεν θέλετε να σας κάνουν…».
Στις κατηγορίες: ούτε οι σκεπτικοί δεν είναι, ούτε οι συντηρητικοί, ούτε οι αναρχικοί της ηθικής. Οι σκεπτικοί δεν έχουν γενικά «αρχές», έχουν κανόνες πρακτικούς, που λειτουργούν περισσότερο σαν πλαίσια συμπεριφοράς.
Το σκεπτικό «άνοιγμα» είναι η πιο προοδευτική στάση. Τίποτα δεν είναι δεδομένο, όλα συζητιούνται και εξετάζονται. Κανένας συντηρητισμός, κανένας πουριτανισμός δεν χωράει μέσα σε μια ηθική, της οποίας μόνο μέτρο είναι η ανθρώπινη αυτοεκπλήρωση.
Αλλά συμβαίνει και εδώ το παράλογο: οι σκεπτικοί κατηγορούνται ταυτόχρονα σαν επαναστάτες άναρχοι και αντιδραστικοί – οπισθοδρομικοί. Όσο για τη διαμόρφωση της ζωής μας, υπάρχει και κάτι άλλο που μπορούμε να διδαχθούμε από την Ιστορία των Ιδεών.
Σε αυτούς το θέμα της ηθικής δεν ήταν (όπως στους μεταχριστιανικούς χρόνους) θέμα εντολής, συμμόρφωσης ή μη και τιμωρίας. Ήταν μάλλον ζήτημα αισθητικής. Οι φιλόσοφοι προβληματίζονται ποια μπορεί να είναι η πιο σωστή και ωραία ζωή. «Η Τέχνη του βίου είναι η δημιουργία της ίδιας της ζωής σου…».
Ο σκεπτικός δεν είναι πια μόνος από τους άλλους ανθρώπους. Ίσα ίσα που η σχέση του με τους άλλους είναι αυθεντικότερη. Μερικές στιγμές μόνο μπορεί να νιώθει έντονη αίσθηση μοναξιάς – γιατί δεν έχει αυταπάτες. Δεν έχει την αίσθηση του μαζικού «ανήκειν».
Δεν απολαμβάνει τη θαλπωρή και τις ανέσεις. Δεν συμμετέχει ασυνείδητα ούτε σε ομάδες, ούτε σε πλήθη, ούτε σε δόγματα. Έχει για αντιστάθμισμα την σπάνια αλλά συγκλονιστική εμπειρία της αληθινής επικοινωνίας. Με τον απέναντι, με την εικόνα, με τον θάνατο.
«…Άνετα πάντα και ελεύθερα». Η λέξη «ελευθερία», το ρήμα «ελευθερώνω» είναι ίσως το επιστέγασμα των Ιδεών. Ελευθερώνει τη νόηση, τη συνείδηση, την ενόραση. Άλλους τους ελευθερώνει για το αίσθημα, τη δημιουργία, το παιχνίδι και τη μοναξιά.
Οι αρχές θα πρέπει να είναι το σημείο αναφοράς και της Πολιτικής και των Πολιτικών μας. Να μην ξεχνούν το περίφημο: «Αν μου πείτε πως δεν σας έμαθα τίποτα – θυμηθείτε πως από την αρχή σάς αναγγέλθηκα ως αμαθής».
