"Η Ρωμανία πέρασεν, η Ρωμανία πάρθεν"

Φωτογραφίες της Δήμητρας Στασινοπούλου

Tο 1955, μετά τα Σεπτεμβριανά, ένας δημοσιογράφος ρώτησε τον Πατριάρχη Αθηναγόρα μήπως ήταν καιρός να φύγει το Πατριαρχείο από την Κωνσταντινούπολη. «Γιατί;» είπε ο Πατριάρχης. «Μα έχετε μείνει ελάχιστοι εδώ» απάντησε ο δημοσιογράφος. «Πράγματι, μείναμε λίγοι» είπε ο Πατριάρχης. «Όμως ξεχνάτε πόσα εκατομμύρια είναι οι πεθαμένοι κάτω από τα πόδια μας; Αυτούς δεν τους υπολογίζετε; Μαζί μ’ αυτούς είμαστε πάρα πολλοί» σημείωσε.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Η έννοια του χρόνου χάνει την έννοια της σε δύο περιπτώσεις. Η πρώτη αφορά στην Αστρονομία. Η δεύτερη αφορά στην καθ΄ ημάς Ανατολική Εκκλησία. Και πώς είναι δυνατόν να διατηρήσει την έννοια του χρόνου, όπως την αντιλαμβάνονται οι καθημερινοί άνθρωποι, όταν έχουν κυλήσει 20 αιώνες από την ίδρυσή της; Είναι ίσως δύσκολο να κατανοήσει κάποιος τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν οι Ιεράρχες της Πόλης όταν εξηγούν και αναλύουν τα τρέχοντα. Ενδεχομένως και να ενοχλεί ορισμένους αυτή η πραότης αλλά και εκείνη η αδιάλειπτη συνέχεια στην άρθρωση του ιερατικού λόγου. Όμως, ας σκεφτούμε λίγο διατηρώντας τις απαιτούμενες αποστάσεις. Επί 2.000 χρόνια η καθ’ ημάς Ανατολική Εκκλησία βρίσκεται εκεί και παρακολουθεί την Ιστορία να κυλά. Θανατικό, αίμα, αλώσεις και πολιορκίες. Σφαγές, ανατροπές, εμφύλιοι και ίντριγκες. Μεγαλείο, νίκες, εμβληματικές κατασκευές και γραπτά. Πλούτος, εξουσία, δύναμις. Πτώσεις και αναγεννήσεις. Εικονομαχία, Σχίσμα, Διαίρεσις.

Και τι δεν έχει βιώσει η καθ’ ημάς Ανατολική Εκκλησία από τα πρώρα βήματά της στην Αντιόχεια και την Αραμαϊκή γη, και την Κύπρο και την Αλεξάνδρεια έως την ίδρυση της Νέας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Και από τότε έως την άλωση από τους Σταυροφόρους (1204) και μετά την άλωση από τους Οθωμανούς (1453). Έμεινε εκεί να αγναντεύει την Ιστορία να κυλά και να αποτελεί πάγια αναφορά.

Αυτό είναι το Φανάρι, το λέει και η λέξη. Είναι η συνέχεια της γλώσσας, είναι το πινέλο με την ώχρα πάνω στην εικόνα, είναι το τοπωνύμιο, είναι αυτή η Μονή της Χώρας, είναι το τείχος που καταδεικνύει τον χρόνο που πέρασε με τα ανελέητα κτυπήματά του, είναι τα γλυπτά που στολίζουν τη μνήμη. Μα πάνω απ’ όλα είναι τα μνήματα, οι ταφόπλακες με τα ονόματα, τα σύμβολα, είναι τα αρχεία με τα οικογενειακά δένδρα, είναι τα υπέρθυρα. Αυτό ήθελε να πει ο Πατριάρχης Αθηναγόρας. Αυτό το αυτονόητο συνεχίζει να εξηγεί ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Οι φωτογραφίες της Δήμητρας Στασινοπούλου περιγράφουν αυτές τις μνήμες όπως είναι σήμερα. Άλλες είναι απλώς γκρέμια, άλλες μεγαλοπρεπείς στέκουν εκεί περήφανα. Όλες αυτές οι μνήμες διηγούνται κάτι. Ψιθυριστά έστω.

Μονή της Χώρας

Εάλω η Πόλις

Οκτώβριος 1448

Πεθαίνει ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος

6 Ιανουαρίου 1449

Στέφεται στο Μυστρά ο αδελφός του Κωνσταντίνος δεσπότης του Μορέως και γίνεται δεκτός «παρά πάντων ασπασίως» στην Κωνσταντινούπολη.

Χειμώνας 1451

Πεθαίνει ο Τούρκος σουλτάνος Μουράτ Β΄. Διάδοχός του ανακηρύσσεται στην Αδριανούπολη ο γιος του Μωάμεθ (Μεχεμέτ, Μεχμέτης των βυζαντινών πηγών).

Οι επαφές Βυζαντίου και Δύσης δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Ανανεώνεται η συνθήκη ειρήνης της Τουρκίας με τη Βενετία και τον Ιωάννη Ουνυάδη της Ουγγαρίας.

Μάρτιος – τέλη Αυγούστου 1452

Στο στενότερο σημείο του Βοσπόρου χτίζεται το φρούριο Ρούμελη Χισάρ (ελληνιστί κεφαλοκόπτης), το οποίο αποκαλύπτει τις κατακτητικές βλέψεις του Μωάμεθ. Η δίοδος ελέγχεται πλέον απόλυτα από τους Τούρκους.

Ιούνιος /Ιούλιος 1452

Λεηλασίες των Τούρκων στον ευρύτερο χώρο του νέου φρουρίου αναγκάζουν τον Κωνσταντίνο να κλείσει τις θύρες της Πόλης.

Φθινόπωρο 1452

Οι Οθωμανοί επιτίθενται στο Δεσποτάτο του Μορέως. «Τεχνίτης δοκιμώτατος» αναλαμβάνει να κατασκευάσει για λογαριασμό των Τούρκων τεράστιο κανόνι αποτελεσματικό για τα τείχη της Βασιλεύουσας «χωνείαν μεγάλην πέτραν φέρουσαν υπερμεγέθη».

Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1452

Ενεργοποιούνται στοιχειωδώς η Βενετία και η Γένοβα έπειτα από σειρά τουρκικών προκλήσεων απέναντι σε πολίτες τους. Στις 12 Δεκεμβρίου ο Κωνσταντίνος κηρύσσει την ένωση των εκκλησιών σε κοινή λειτουργία. Οι Κωνσταντινουπολίτες ετοιμάζονται για πολιορκία επισκευάζοντας τα τείχη στη γη και στη θάλασσα. Οχυρώνουν τον Κεράτιο με τεράστια αλυσίδα. Συλλέγουν χρήματα και τροφές, ενώ απευθύνουν εκκλήσεις προς τον Πάπα και τους Ιταλούς ηγεμόνες για βοήθεια.

Μέσα Δεκεμβρίου 1452

Αποφασίζεται να παραμείνουν στην Πόλη ενισχύοντας την άμυνά της όσα πλοία έχουν ελλιμενισθεί κατ’ εμπορίαν.

Αρχές Ιανουαρίου 1453

Κινητοποιούνται οι δυνάμεις του Μωάμεθ στην Αδριανούπολη. Δοκιμάζεται το μεγάλο κανόνι.

26 Ιανουαρίου 1453

Φθάνουν στην Πόλη δύο γενουατικά πλοία με περίπου 700 μισθοφόρους υπό τις διαταγές του Giovanni Gioustiniani Longo.

Φεβρουάριος / Μάρτιος 1453

Μεταφέρεται το μεγάλο κανόνι από την Αδριανούπολη, η μπομπάρδα. Σέρνεται από 30 βοϊδάμαξες και 500 άνδρες με μηχανικούς. “Τέρας τι φοβερόν και εξαίσιον με ήχο βολής ουρανόβροντον: είναι πράγμα φοβερώτερον ιδείν και ες ακοήν όλων άπιστον τε και δυσπαράδεκτον”. Λέγεται ότι είχε μήκος 8 μέτρα, διάμετρο 75 εκ. και είχε δυνατότητα να εκτοξεύσει βλήμα 544 κιλών. Χρειαζόταν 3 ώρες για να ξαναγεμίσει. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα στο απόσπασμα της Βυζαντινής ιστορίας του Δούκα.

Αρχές Μαρτίου – 6 Απριλίου

Σταδιακή συγκέντρωση του στρατού και αποκλεισμός από ξηράς.

Μέσα – τέλη Μαρτίου

Οι Βυζαντινοί ενισχύουν τα τείχη. Η αντίθεση των ενωτικών και ανθενωτικών παραμένει αισθητή. Ο Μέγας Δούκας Λουκάς Νοταράς είπε: «κρειττότερον εστίν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν Λατινικήν».

Καθορίζονται οι θέσεις άμυνας. Ο αυτοκράτορας υπερασπίζει την Πύλη του Ρωμανού, όπου απέναντι έχει τοποθετηθεί το μεγάλο κανόνι και η σκηνή του Σουλτάνου. Το σύνολο των κατοίκων υπολογίζεται σε 50.000, ενώ οι μάχιμοι σε 5.000 Βυζαντινούς και 2.000 ξένους.

2 Απριλίου

Κλείνει με αλυσίδα η είσοδος του Κεράτιου κόλπου.

5-7 Απριλίου

Έναρξη της πολιορκίας. Πιθανότερος αριθμός Τούρκων στρατιωτών 260.000-400.000.

12 Απριλίου

Αρχίζουν συνεχείς κανονιοβολισμοί, ημέρα και νύχτα. Γίνεται σταδιακή επιχωμάτωση της τάφρου. Ανοίγονται υπόγειες διαβάσεις κάτω από τα τείχη. Στις 12 έφθασε και ο τουρκικός στόλος από την Καλλίπολη, απαρτιζόμενος από περίπου 400 πλοία.

13 Απριλίου

Η κυβέρνηση της Γένοβας καλεί εγγράφως τους πολίτες της που βρίσκονται στην Ανατολή να συνδράμουν τον αυτοκράτορα.

18 Απριλίου

02.00-06.00 τα ξημερώματα γίνεται η πρώτη απώθηση των Τούρκων στα τείχη.

19 Απριλίου

Ξεκινάει από τη Βενετία γαλέρα με σκοπό να βοηθήσει αλλά να προσεγγίσει μετά τις 20 Μαΐου.

20 Απριλίου

Τρία εμπορικά γενοβέζικα πλοία έπειτα από τρίωρη μάχη μπαίνουν στον Κεράτιο. Ο Μωάμεθ οργισμένος ορμά έφιππος στη θάλασσα. Διορίζει νέο αρχηγό στόλου.

22 Απριλίου

Ο Μωάμεθ μεταφέρει διά ξηράς τουρκικά πλοία μέσα στον Κεράτιο από ειδική δίολκο. Ο σουλτάνος «την γην εθαλάσσωσε και την ξηράν ως υγράν διαβάς τους Ρωμαίους ηφάνισε».

1-2 Μαΐου

Συνεχίζονται οι κανονιοβολισμοί. Οι Γενουάτες προδίδουν αμυντικούς σχηματισμούς του Ιουστινιάνη στους Τούρκους. Γίνεται πλέον αισθητή η έλλειψη τροφίμων.

12 Μαΐου

Μεγάλη επίθεση με δύναμη 50.000 ανδρών τα μεσάνυκτα. Μεγάλες απώλειες.

15 Μαΐου

Η σύγκλητος της Βενετίας έπειτα από παπική πρόταση δέχεται να επανδρώσει πέντε πλοία για την ενίσχυση της Πόλης.

19 Μαΐου

Κατασκευάζεται γέφυρα στον μυχό του Κεράτιου από αγγεία που στρώθηκαν με σανίδες.

21 Μαΐου

Ο Κωνσταντίνος αρνείται να παραδώσει την πόλη με αντάλλαγμα την ελευθερία του και την περιουσία του. «Το δε την πόλιν σοι δούναι ουτ’ εμόν εστίν ουτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη∙ κοινή γαρ γνώμη άπαντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισθόμεθα της ζωής ημών».

20-25 Μαΐου

Τα τείχη αποδυναμώνονται από τους κανονιοβολισμούς και τις υπόγειες στοές.

25-26 Μαΐου

Διάφορα δυσοίωνα συμβαίνουν, πέφτει χαλάζι και γίνεται έκλειψη. Προετοιμάζεται η τελική τουρκική επίθεση.

27 Μαΐου

Προετοιμασία του τουρκικού στρατού με νηστεία και προσευχή. Θορυβώδεις νυχτερινοί εορτασμοί ανησυχούν τους πολιορκούμενους.

28 Μαΐου

Ο Μωάμεθ ανακοινώνει τη μεγάλη επίθεση. Υπόσχεται ανταμοιβές στους στρατιώτες, ακολουθούν αλλεπάλληλοι κανονιοβολισμοί.

29 Μαΐου

Αρχίζει η μεγάλη επίθεση στις τρεις τη νύχτα με κύριο στόχο την Πύλη του Ρωμανού. Σχεδόν ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η διείσδυση των Τούρκων από την Κερκόπορτα και την Πύλη του Χαρισίου.

Ο Ιουστινιάνης τραυματίζεται και αποσύρεται, με αποτέλεσμα να επικρατήσει χάος. Κοντά στην Πύλη του Ρωμανού σκοτώνεται και ο αυτοκράτορας. Ακολουθούν λεηλασίες και αγριότητες. Διαφεύγουν 16 πλοία και ελάχιστοι από τους έγκλειστους που κατέγραψαν την Άλωση, ο Γεώργιος Σφραντζής, ο Nicolo Barbaro.

Ο Μωάμεθ εισέρχεται έφιππος στην πόλη και την Αγία Σοφία.

31 Μαΐου

Ο Μωάμεθ διατάσσει τη διακοπή των βιαιοπραγιών, απομακρύνει τους στρατιώτες. «Την δε πόλιν έρημον νεκράν κειμένην, γυμνήν άφωνον μη έχουσαν είδος ουδέ κάλλος».