Σύνταξη-επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Κάθε φωτογραφία και κάθε σημείο δεδομένων είναι ένας σύνδεσμος με τον παλιό τρόπο ζωής στο Αφγανιστάν – και ένας λόγος για βαριά τιμωρία από τους Ταλιμπάν
Ο Muhibullah είναι ένας μεταφραστής στα τριάντα του που συνεργάστηκε για αρκετά χρόνια με δυτικές εταιρείες και τον αμερικανικό στρατό στο Κανταχάρ – μια πόλη στα νότια του Αφγανιστάν. Φοβούμενος για τη ζωή του και ανησυχώντας για το τι μπορεί να σημαίνουν για την οικογένειά του οι σχέσεις του με τη Δύση, έφυγε από το Κανταχάρ αφήνοντας πίσω τη γυναίκα του και τα τέσσερα παιδιά του. Οι φόβοι του ήταν δικαιολογημένοι: Το Κανταχάρ έπεσε στα χέρια των Ταλιμπάν στις 13 Αυγούστου. Έφτασε στην Καμπούλ (για δεύτερη φορά στη ζωή του), στις 13 Ιουλίου.
Τώρα, ένα μήνα μετά, οι Ταλιμπάν βρίσκονται στην Καμπούλ, ο Αφγανός πρόεδρος έχει εγκαταλείψει τη χώρα στην πολιτοφυλακή και ο Muhibullah έχει αποκοπεί από τις συνδέσεις που είχε ως μεταφραστής, σε μια νέα πόλη. «Είμαστε κολλημένοι εδώ», λέει. «Δεν ξέρουμε τι θα συμβεί». Όταν έμαθε ότι οι Ταλιμπάν έφτασαν στην πρωτεύουσα, έκαψε αμέσως μερικά από τα έγγραφα που αποδεικνύουν ότι είχε εργαστεί για λογαριασμό των Ηνωμένων Πολιτειών. Τώρα, όπως τόσοι πολλοί άλλοι Αφγανοί, προσπαθεί να βρει ένα διέξοδο.
Άλλοι που έχουν συνεργαστεί με τις ΗΠΑ κράτησαν έγγραφα αλλά τα έκρυψαν, γνωρίζοντας ότι κάποια απο αυτά είναι ζωτικής σημασίας για να αποκτήσουν βίζα και μια πιθανή διαδρομή έξω από το Αφγανιστάν. Ωστόσο, παραμένει ένα τρομακτικό δίλημμα: οι πολιτοφυλακές των Ταλιμπάν ήδη φέρονται να ψάχνουν πόρτα – πόρτα για να βρουν εκείνους που έχουν συνεργαστεί με ξένες κυβερνήσεις και μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ).
Ο Muhibullah – ο οποίος για ευνόητους λόγους δεν κατονομάζεται πλήρως – είναι ένας από τους εκατομμύρια Αφγανούς που παλεύουν με μια σχεδόν αδύνατη επιλογή: μέχρι ποιού σημείου πρέπει να σβήσουν οποιαδήποτε απόδειξη της προηγούμενης ζωής τους τώρα που οι υπερσυντηρητικοί Ταλιμπάν είναι οι νέοι κυβερνήτες του Αφγανιστάν;
Οι Ταλιμπάν κυβέρνησαν για τελευταία φορά το Αφγανιστάν το 2001. Στα 20 χρόνια που πέρασαν από τότε, όλο και περισσότερα κομμάτια της ζωης μας βιώθηκαν στο διαδίκτυο. Τώρα, με τους Ταλιμπάν να επιστρέφουν στην εξουσία, κάθε ψηφιακό ψίχουλο θα μπορούσε να αποτελέσει λόγο για τιμωρία ή ακόμη και δολοφονία. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους οι Ταλιμπάν θα μπορούσαν να πάρουν πληροφορίες: στοιχεία που αποθηκεύονται τοπικά στη συσκευή καθενός, τις επαφές (τα μηνύματα τα οποία έχει ανταλλάξει κάποιος μπορεί να βρίσκονται στις συσκευές τους) τις υπηρεσίες cloud που χρησιμοποιεί κανείς, και τα δεδομένα που κινούνται μεταξύ αυτών των τόπων, και υπόκεινται στον κίνδυνο της υποκλοπής.
Αυτά είναι τα βασικά που μπορεί να ελέγξει κανείς. Υπάρχουν όμως οι φωτογραφίες και τα βίντεο που έχουν ανεβάσει άλλοι άνθρωποι, εκούσια ή ακούσια, που δεν μπορούν να ελέγξουν. Φωτογραφίες που δείχνουν εκπαιδευτικά έργα σε ιστότοπους ΜΚΟ και φωτογραφικά στιγμιότυπα από ζωή, έξω από τους κανόνες των Ταλιμπάν, είναι όλα εν δυνάμει αποδείξεις παραβάσεων. Ανησυχώντας για την εκδίκηση, πολλοί Αφγανοί προσπαθούν να διαγράψουν όλα τα στοιχεία της προηγούμενης ζωής τους.
«Η πρόκληση είναι το πώς εξισορροπεί κανείς τη λήψη πληροφοριών – όπως αυτό που συμβαίνει στο αεροδρόμιο και τους ανθρώπους που προσπαθούν να επικοινωνήσουν μαζί σας – με την εξάλειψη τυχόν αποδεικτικών στοιχείων που θα μπορούσε να χρησιμοποιησει μια ομάδα για να εμπλέξει κάποιον σε κάτι που θα τον οδηγούσε σε τιμωρία για παραδειγματισμό των αλλων», λέει ο Welton Chang, επικεφαλής τεχνολογίας στο Human Rights First, μια αμερικανική ΜΚΟ που επικεντρώνεται στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η συγκεκριμένη επιλογή δεν περιορίζεται μόνο στους Αφγανούς. Η USAID, ο ανθρωπιστικός βραχίονας των Ηνωμένων Πολιτειών, φέρεται να έστειλε emails, το Σαββατοκύριακο, σε συνεργάτες της, ζητώντας τους να περάσουν από τους λογαριασμούς τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις ιστοσελίδες τους με «ένα χτένι με λεπτά δόντια» και να «αφαιρέσουν φωτογραφίες και πληροφορίες που θα μπορούσαν να καταστήσουν άτομα ή ομάδες ευάλωτα». Η USAID συνέστησε επίσης στους εταίρους που εξακολουθούν να δραστηριοποιούνται στο Αφγανιστάν να διαγράψουν και να σβήσουν τυχόν προσωπικές πληροφορίες ταυτοποίησης εκείνων με τους οποίους συνεργάστηκαν, σε περίπτωση που πέσουν σε λάθος χέρια. Ακολουθησε παρόμοια συμβουλή από την – κλειστή πλέον – πρεσβεία των ΗΠΑ στην Καμπούλ, η οποία έστειλε αντίστοιχα email στο προσωπικό της για την καταστροφή κάθε «ευαίσθητου υλικού στο κτίριο», συμπεριλαμβανομένων γραπτών και ηλεκτρονικών εγγράφων.
Το Human Rights First συνέταξε έναν οδηγό (στα Αγγλικά) για το πως μπορεί κανείς να διαγράψει το ψηφιακό του αποτύπωμα και μια ανεπίσημη αραβική μετάφραση. Παρέχει πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο διαγραφής και εξαφάνισης των λογαριασμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και για τη διαγραφή αχρησιμοποίητων λογαριασμών που ενδέχεται να εξακολουθούν να μπορούν να παρέχουν ένα ψηφιακό νήμα που συνδέει τους Αφγανούς με το προηγούμενο καθεστώς. Το προβλημα; Αυτός ο οδηγός, που γράφτηκε στα αγγλικά ως απάντηση στις διαμαρτυρίες του Χονγκ Κονγκ, δεν είναι κατανοητός για πολλούς Αφγανούς, που μιλούν Ντάρι ή Παστού. «Έψαχνα για μερικούς από τους οδηγούς ψηφιακής ασφάλειας στα Ντάρι και τα Παστού και δυστυχώς βρήκα μόνο μερικούς», λέει η Nighat Dad, δικηγόρος γυναικών και ψηφιακών δικαιωμάτων από το Πακιστάν. «Κανένα από αυτά δεν ήταν πραγματικά ένας καλός, ολοκληρωμένος οδηγός ψηφιακής ασφάλειας.» Η Dad εργάζεται τώρα νυχθημερόν, για να μεταφράσει τον οδηγό του Human Rights First σε αυτές τις γλώσσες. «Όσοι δουλεύουμε σε αυτόν τον τομέα για μεγάλο χρονικό διάστημα, είμαστε επίσης συνένοχοι», λέει. «Δεν νομίζω ότι κάναμε αρκετά για αυτούς τους ανθρώπους», παραδέχεται.
Άλλοι, συμβουλεύουν να τραβήξει κανείς φωτογραφίες φυσικών εγγράφων, να τις ανεβάσει σε υπηρεσίες cloud για να ανακτηθούν αν χρειαστεί και να κάψει τα αποδεικτικά στοιχεία. «Θα ήταν ανόητο να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει κίνδυνος», λέει ο Brian Dooley, ανώτερος σύμβουλος του Human Rights First. «Οι Ταλιμπάν σίγουρα γνωρίζουν πώς να χρησιμοποιούν την τεχνολογία. Ο μόνος λογικός τρόπος για να προσεγγίσουμε το πρόβλημα είναι να υποθέσουμε το χειρότερο και να σχεδιάσουμε ανάλογα», προσθέτει.
Είναι αδύνατο για οποιονδήποτε , χιλιάδες μίλια μακριά, να συμβουλεύσει τους ανθρώπους που έχουν παγιδευτεί σε μια κατάσταση ζωής ή θανάτου (κυριολεκτικά), τι να κάνουν, πέρα από το να τους δώσουν τις επιλογές. Οι Ταλιμπάν, σε συνεντεύξεις τους σε διεθνή μέσα ενημέρωσης τις τελευταίες ημέρες, προσπάθησαν να καθησυχάσουν τον κόσμο, υπονοώντας ότι έχουν αλλάξει από την τελευταία περίοδο που διοικούσαν το Αφγανιστάν. «Εκπροσωπούν τον εαυτό τους ως Ταλιμπάν 2.0 και Ταλιμπάν που καταλαβαίνουν τον προηγμένο κόσμο», λέει η Dad. Αλλά, «οι πράξεις μιλούν πιο δυνατά από τα λόγια – και η συγκέντρωση αντιπάλων του καθεστώτος και η δολοφονία άλλων δεν μπορούν να αγνοηθούν. Δεν νομίζω ότι ο κόσμος θα πρέπει να εμπιστεύονται αυτό που λένε οι εκπρόσωποι των Ταλιμπάν», προσθέτει.
Όλοι όσοι εμπλέκονται, πρέπει να σκεφτούν προσεκτικά πώς θα χειριστούν την ψηφιακή τους ιστορία. Εάν οι Ταλιμπάν έχουν αλλάξει και αυτό που υποστηρίζουν είναι αλήθεια, τότε μια χαμογελαστή φωτογραφία που τραβήχτηκε με μια δυτική ΜΚΟ που εργάζεται για τη βελτίωση της εκπαίδευσης των γυναικών θα πρέπει να είναι ένα εισιτήριο για μια υψηλή θέση στο υπουργείο Παιδείας της χώρας. Λίγοι ομως άνθρωποι πιστεύουν ότι αυτό θα συμβεί – αντίθετα, είναι πιθανό να είναι μια σίγουρη διαδρομή για τιμωρία. «Οι άνθρωποι είναι συγκλονισμένοι και παλεύουν για τη ζωή τους», λέει η Dad. Από την άλλη μεριά, αναρωτιέται ρητορικά: «Ποιός θα νοιαζόταν για το ψηφιακό του αποτύπωμα»; Αλλά, υπό ένα καθεστώς που στη δεκαετία του 1990 απαγόρευσε εντελώς την ποπ μουσική στο Αφγανιστάν, ακόμη και η ύπαρξη του λογότυπου του Spotify στην αρχική οθόνη του τηλεφώνου κάποιου, θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για αυτόν.
«Ο κόσμος πρέπει να σκεφτεί καλά τι θέλει να κάνουν με την ψηφιακή τους ιστορία», λέει η Dad . «Ορισμένοι ίσως θα ήθελαν να κρυπτογραφήσουν τα δεδομένα τους, ενώ άλλοι μπορεί να αποφασίσουν να «καθαρίσουν» ολες τις συσκευές τους, να τις επαναφέρουν στις εργοστασιακές τους ρυθμίσεις ή ενδεχομένως να καταστρέψουν τη συσκευή, ώστε τα δεδομένα να μην είναι ανακτήσιμα. Ξέρω όμως, ότι πολλοί άνθρωποι δεν έχουν αυτή την πολυτέλεια: αυτές οι συσκευές είναι η σωτηρία τους αυτή τη στιγμή», προσθέτει.
«Αλλά αν αντιμετωπίζουν πραγματικούς κινδύνους για τη φυσική τους ασφάλεια και δεν έχουν άλλο τρόπο να διασφαλίσουν ότι το ψηφιακό τους αποτύπωμα είναι ασφαλές, είναι η μόνη επιλογή τους», καταλήγει.
Ο Muhibullah διαγράφει όλες τις ξένες επαφές από το WhatsApp και καθαρίζει όλα τα δεδομένα του τηλεφώνου του. Έστειλε επίσης ψηφιακά αντίγραφα σημαντικών εγγράφων σε ένα αριθμό στενών επαφών. «Το έκανα γιατί οι Ταλιμπάν, αν με έψαχναν και έλεγχαν το τηλέφωνό μου, θα έβρισκαν όλο το ιστορικό της δουλειάς μου», λέει. « Δεν θα δίσταζαν να με σφάξουν. Θα ήξεραν ότι δούλευα για τους Αμερικανούς», προσθέτει.
Τέτοιοι φόβοι είναι δικαιολογημένοι. Οι Ταλιμπάν έχουν δείξει προηγουμένως ότι είναι ικανοί και πρόθυμοι να αξιοποιήσουν τα τεράστια αποθέματα δεδομένων που δημιουργούμε καθημερινά για να προσπαθήσουν να φιλτράρουν άτομα που πιστεύουν ότι είναι επιζήμια για τον τρόπο ζωής τους, συμπεριλαμβανομένων των επίσημων κυβερνητικών βάσεων δεδομένων. Το 2016, αντάρτες Ταλιμπάν σκότωσαν 12 επιβάτες σε λεωφορείο που σταμάτησαν, αφού απαίτησαν από όλους να σαρώσουν τα δακτυλικά τους αποτυπώματα σε ένα βιομετρικό μηχάνημα που ήλεγχε μια βάση δεδομένων εργαζομένων των δυνάμεων ασφαλείας, σύμφωνα με έναν διοικητή του αφγανικού στρατού. «Οι περισσότεροι επιβάτες δεν ήταν εξοικειωμένοι με το μηχάνημα, αλλά γνωρίζαμε ότι ήταν μια βιομετρική συσκευή που μπορούσε να εντοπίσει μέλη των δυνάμεων ασφαλείας μεταξύ πολιτών», δήλωσε τότε ο διοικητής στον αφγανικό ιστότοπο ειδήσεων TOLOnews.
Οι Ταλιμπάν πιστεύεται επίσης ότι είχαν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν δεδομένα Facebook για τον εντοπισμό ατόμων με μακροχρόνιες σχέσεις με τον αμερικανικό στρατό ή ΜΚΟ. «Το είδαμε στο παρελθόν και υποτίθεται ότι το Facebook το γνωρίζει και προσπαθεί να περιορίσει τις ύποπτες διερευνήσεις προφίλ», λέει ο Chang. Είναι μια παρόμοια τεχνική με αυτήν που ανέπτυξε το ISIS στο Ιράκ, που αλίευσε στο Facebook επαφές εκείνων που θεωρούνταν αντίπαλοι.
Το Human Rights First προσπαθεί επίσης να δημιουργήσει έναν γρήγορο οδηγό για το πώς να αποφύγει κανείς την τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου και τη βιομετρία. «Ακούμε ότι οι Ταλιμπάν έχουν πρόσβαση σε αυτό», λέει ο Dooley. Οι Ταλιμπάν φημολογούνται ότι έχουν αποκτήσει μια βιομετρική βάση δεδομένων των αμερικανικών δυνάμεων κατα την σαρωτική επικράτηση τους στο Αφγανιστάν, κάτι που θα τους διευκόλυνε στον εντοπισμό ατόμων που τους ενδιαφέρουν. «Πόσο πιθανό και εκτεταμένο είναι αυτό, δεν το γνωρίζουμε, αλλά οι άνθρωποι ανησυχούν ότι θα θεωρηθούν είτε συνεργάτες είτε ακτιβιστές ή υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», συμπληρώνει.
Όσοι βρίσκονται στο Αφγανιστάν υιοθετούν την προσέγγιση ότι η εξονυχιστική προσοχή είναι καλύτερη από το να σε αιχμαλωτίσει μια τρομοκρατική ομάδα. «Είναι επικίνδυνο. Δεν υπάρχει ασφάλεια», λέει ο Muhibullah. «Φοβόμαστε. Κρυβόμαστε».
Πηγή: POLITICO
