του Κώστα Μπετινάκη
12 Σεπτεμβρίου 1980 – το πραξικόπημα του Εβρέν
Η μάχη για την εξουσία στην Τουρκία, χαρακτηρίζεται από την άμεση επέμβαση του στρατού στα πολιτικά της χώρας. Με επιτυχία τρεις φορές, με «μεταμοντέρνα παρέμβαση» το 1997, και με πιο πρόσφατο την αποτυχημένη πραξικοπηματική απόπειρα του Ιουλίου τον περασμένο χρόνο, η οποία ωστόσο, έδωσε την ευκαιρία στον πρόεδρο Ερντογάν να καταστεί κυρίαρχος.
Οι Τούρκοι στρατιωτικοί από καιρό έχουν δείξει πως θεωρούν τους εαυτούς τους ως «φρουρούς της Κεμαλικής παρακαταθήκης στην Τουρκική Δημοκρατία».
Αφορμή για την αναδρομή, μας δίνει η χθεσινή επέτειος από το πραξικόπημα του Κενάν Εβρέν ο οποίος πέρασε στην ηγεσία της Τουρκίας αφού διετέλεσε επικεφαλής του στρατιωτικού πραξικοπήματος της 12 Σεπτεμβρίου 1980.
Το πραξικόπημα εκδηλώθηκε αμέσως μόλις αποδείχθηκε ότι η τουρκική Εθνοσυνέλευση δεν ήταν σε θέση να εκλέξει νέο πρόεδρο, στη θέση του Φαχρί Κορούτουρκ.
Τότε, «συμβούλιο εθνικής ασφαλείας», αποτελούμενο από μέλη της ανωτάτης στρατιωτικής ηγεσίας, ονόμασε τον στρατηγό Εβρέν αρχηγό του κράτους, διέλυσε τα πολιτικά κόμματα και την εθνοσυνέλευση, ανέστειλε το σύνταγμα και κήρυξε τον στρατιωτικό νόμο.
Το καθεστώς Εβρέν, εν τούτοις, υπήρξε ιδιαίτερα σκληρό. Επεβλήθη καθεστώς λογοκρισίας, διαλύθηκαν τα εργατικά συνδικάτα, φυλακίστηκαν πολιτικοί αρχηγοί, ενώ επισήμως κηρύχθηκαν εκτός νόμου τόσο οι οργανώσεις της αριστεράς όσο και (τυπικώς) της άκρας δεξιάς. Στις επίσημες καταγραφές αναφέρονται περίπου 650.000 συλλήψεις, 230.000 προσφυγές σε δίκη, 300 θάνατοι στη φυλακή, 171 θάνατοι από βασανιστήρια, 517 καταδίκες σε θάνατο, 50 εκτελέσεις. Οι πραγματικοί όμως αριθμοί δεν θα γίνουν ποτέ γνωστοί.
Ωστόσο, η δικτατορία Εβρέν είχε όσο καμία προηγούμενη την πλήρη υποστήριξη των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ. Ο εκπρόσωπος της συμμαχίας χαρακτήρισε την επέμβαση του στρατού «θετική ενέργεια», το Στέιτ Ντηπάρτμεντ ανακοίνωσε ότι επρόκειτο περί «εσωτερικής υποθέσεως» της Τουρκίας, ενώ την επομένη της ανατροπής του Ντεμιρέλ έσπευσε στην Άγκυρα ο διοικητής της νότιας πτέρυγας του ΝΑΤΟ Αμερικανός ναύαρχος Γουίλιαμ Σαρπ, υπογραμμίζοντας έτσι την υποστήριξη και του αμερικανικού παράγοντα.
Οι εκπρόσωποι της τότε Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητος δήλωσαν ότι θα τηρούσαν «στάση αναμονής» επειδή «με την Άγκυρα (η Ε.Ο.Κ.) συνδέεται με ταυτότητα συμφερόντων, φιλία και ιστορία».
Τον Ιούλιο του 1982 το στρατιωτικό καθεστώς έδωσε στην δημοσιότητα σχέδιο νέου τουρκικού συντάγματος, το οποίο επεξεργάσθηκε διορισμένη Συμβουλευτική Συντακτική Συνέλευση. Τον Νοέμβριο του ιδίου έτους δημοψήφισμα ενέκρινε το νέο σχέδιο συντάγματος με ποσοστό 91,4% των ψήφων.
Ο Εβρέν, ενισχυμένος από το δημοψήφισμα του 1982, το οποίο προέβλεπε αυξημένες αρμοδιότητες για τον Πρόεδρο, σε σχέση με άλλα συντάγματα, παρέμεινε στην θέση του Προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας και του Προέδρου της Δημοκρατίας, ενώ αποχώρησε οικειοθελώς από την θέση του αρχηγού του γενικού επιτελείου στρατού και αποστρατεύτηκε τον Ιούνιο του 1983. Από την θέση του προέδρου αποχώρησε το 1989.
Το καθεστώς Εβρέν παραχώρησε την εξουσία στους πολιτικούς τον Δεκέμβριο του 1983. Στις εκλογές επετράπη η λειτουργία τριών μόνο νέων κομμάτων, ενώ σε πολλούς παλαιούς πολιτικούς απαγορεύτηκε η επανεμφάνιση στην πολιτική σκηνή πριν από την παρέλευση μίας δεκαετίας.
Τον Μάρτιο του 2007, ο Κενάν Εβρέν, τάραξε τα νερά στην πολιτική ζωή της Τουρκίας, όταν υποστήριξε ανοιχτά την είσοδο του κουρδικού κόμματος στο τουρκικό κοινοβούλιο.
Για πολλά χρόνια ο Εβρέν και οι άλλοι πρωτεργάτες του πραξικοπήματος του 1980 απολάμβαναν ασυλίας και δεν μπορούσαν να διωχθούν ποινικώς. Ωστόσο, η ασυλία τους τερματίστηκε το 2010, με την τροποποίηση του Συντάγματος που εισηγήθηκε η κυβέρνηση Ερντογάν.
Τον Απρίλιο 2012 ξεκίνησε η δίκη του 94χρονου (τότε) Εβρέν , ο οποίος καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη από δικαστήριο της Άγκυρας στις 18 Ιουνίου 2014.
Ο Εβρέν πέθανε στις 9 Μαΐου 2015, απομονωμένος από τα φώτα της δημοσιότητας, σε ηλικία 98 ετών.
Επί διακυβέρνησης Εβρέν έγινε στην κατεχόμενη Κύπρο η ανακήρυξη του ψευδοκράτους – της λεγομένης «Τουρκικής Δημοκρατίας Βορείου Κύπρου».
Η ιστορία των τουρκικών στρατιωτικών πραξικοπημάτων
Το αποτυχόν στρατιωτικό πραξικόπημα του Ιουλίου 2016 δεν ήταν κάτι πρωτόγνωρο για την ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας. Είχαν προηγηθεί «επιτυχημένα»:
1960: Το πρώτο στρατιωτικό πραξικόπημα εκδηλώθηκε στην Τουρκία το 1960, όταν οι Τούρκοι στρατιωτικοί ανέτρεψαν την κυβέρνηση εν μέσω πολιτικής αναταραχής στη χώρα.
Ο πρόεδρος Τζελάλ Μπαγιάρ και ο πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές δικάστηκαν με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, και αργότερα ο Μεντερές εκτελέσθηκε με απαγχονισμό.
Ο στρατηγός Κεμάλ Γκιουρσέλ, που είχε ηγηθεί του πραξικοπήματος ανέλαβε τα καθήκοντα του προέδρου και του πρωθυπουργού.
1971: Οι Τούρκοι στρατιωτικοί ανατρέπουν και πάλι την πολιτική κυβέρνηση «μετά από πολύμηνη αναταραχή με βιαιότητες στην χώρα», όπως είχε μεταδώσει τότε το Reuters.
Το πραξικόπημα εκείνο είχε χαρακτηρισθεί «μνημονιακό», καθώς ο στρατηγός Memduh Tagmac, με τελεσίγραφο που είχε στείλει στον τότε πρωθυπουργό Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ τον είχε αναγκάσει να παραιτηθεί. Η διαφορά με το προηγούμενο πραξικόπημα ήταν ότι οι στρατιωτικοί δεν είχαν αναλάβει απ΄ευθείας την διακυβέρνηση της χώρας, αλλά η κυβέρνηση ήταν υπό την εποπτεία στρατιωτικού συμβουλίου.
1980: Με αφορμή την παρατεινόμενη πολιτική αστάθεια (αλλαγή 11 πρωθυπουργών μέσα σε μία δεκαετία), τις συνεχείς συμπλοκές ανάμεσα σε δεξιές και αριστερές μαχητικές ομάδες (με εκατοντάδες δολοφονημένους) και την άσχημη οικονομική κατάσταση, ήδη από το 1979 οι στρατιωτικοί συσκέπτονταν προετοιμάζοντας «επέμβαση».
Η απόφαση για το πραξικόπημα είχε ληφθεί από το Μάρτιο του 1980 αλλά η εφαρμογή συνεχώς αναβαλλόταν, ώσπου στις 12 Σεπτεμβρίου ανακοινώθηκε από την τηλεόραση πως «ο τουρκικός στρατός επιβάλει στρατιωτικό νόμο διαλύοντας την κυβέρνηση».
Ο στρατηγός Εβρέν ανέλαβε την προεδρία και ο ναύαρχος Ουλουσού την πρωθυπουργία.
1997: Οι εκλογές του 1995 έδωσαν μεγάλη δύναμη στο ισλαμικό Κόμμα Ευημερίας του Νετσμετίν Ερμπακάν, ο οποίος ανέλαβε την πρωθυπουργία τον επόμενο χρόνο επικεφαλής κυβέρνησης συνασπισμού.
Την επόμενη χρονιά όμως από τον φόβο επικράτησης «οπισθοδρομικών αντιλήψεων που αντιστρατεύονταν τις παρακαταθήκες του κοσμικού κράτους» οι στρατιωτικοί εξέδωσαν σειρά από «συστάσεις» τις οποίες η κυβέρνηση υποχρεώθηκε να ακολουθήσει.
Ο Ερμπακάν υποχρεώθηκε τότε να αποδεχθεί «οκτάχρονο εκπαιδευτικό πρόγραμμα» που απαγόρευε μεταξύ άλλων την μαθητεία σε ιερατικές σχολές, απαγόρευε την μαντήλα στα Πανεπιστήμια και σειρά άλλων μέτρων. Σε λίγο ο Ερμπακάν υποχρεώθηκε να παραιτηθεί.
Ακολούθησε η απαγόρευση λειτουργίας του κόμματος της «Ευημερίας» επί μία πενταετία.
Μερικά από τα μέλη του κόμματος – κι ανάμεσά τους ο σημερινός πρόεδρος Ερντογάν- δημιούργησαν το κόμμα «Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης».
