Ζούμε σε μια εποχή όπου η πληροφορία διαχέεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Ένα βίντεο, ένα post, ένα “ρεπορτάζ” μπορεί να ταξιδέψει μέσα σε λίγα λεπτά σε ολόκληρο τον κόσμο. Το πρόβλημα δεν είναι πια ότι δεν έχουμε πρόσβαση στην αλήθεια· το πρόβλημα είναι ότι ο εγκέφαλός μας δεν ενδιαφέρεται πραγματικά για την αλήθεια. Ενδιαφέρεται να νιώθει ότι έχει δίκιο.
Υπάρχει ένας ψυχολογικός μηχανισμός που εξηγεί γιατί η παραπληροφόρηση βρίσκει τόσο εύκολα έδαφος μέσα μας. Ονομάζεται «γνωστική προκατάληψη επιβεβαίωσης» (confirmationbias). Είναι η φυσική μας τάση να αναζητούμε, να θυμόμαστε και να πιστεύουμε τις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη πιστεύουμε – και φυσικά να απορρίπτουμε ό,τι το αμφισβητεί.
Ας πάρουμε ένα απλό παράδειγμα. Προσωπικά έχω ένα κινητό τηςGoogle που όντως μου αρέσει πολύ. Τώρα ανκιόλας πιστεύω ότι είναι το καλύτερο τηλέφωνο στον κόσμο και εντωμεταξύ διαβάσω μια έρευνα που λέει ότι τα κινητά τηλέφωνα τηςGoogle ξεπερνούν όλα τα υπόλοιπα, το μυαλό μου θα το δεχτεί εύκολα· θα θεωρήσω την έρευνα αξιόπιστη και αντικειμενική. Αν όμως πέσω σε μια άλλη έρευνα που δείχνει ότι τα iPhones υπερέχουν, το πιθανότερο είναι να την αμφισβητήσω – χωρίς καν να μπω στον κόπο να ελέγξω τα δεδομένα. Αυτό δεν είναι λογική. Είναι ψυχολογία.
Η επιβεβαιωτική προκατάληψη δεν περιορίζεται στα κινητά ή στις μικρές μας προτιμήσεις· είναι ο λόγος που σήμερα ο κόσμος φαίνεται τόσο διχασμένος. Είναι ο λόγος που τόσοι άνθρωποι απορρίπτουν επιστημονικά δεδομένα (μην πας μακριά, θυμήσου τι συνέβη με τα εμβόλια κατά του covid-19), που αμφισβητούν εκλογικά αποτελέσματα, που θεωρούν πως όλα είναι ψέματα αν δεν συμφωνούν με όσα ήδη πιστεύουν. Δεν έχει σημασία τι λένε τα στοιχεία· σημασία έχει τι θέλουμε να είναι αλήθεια. Συνεπώς, το πρόβλημα δεν είναι μόνο κοινωνικό ή πολιτικό· είναι βαθιά ψυχολογικό.
Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι ο εγκέφαλός μας δεν ενδιαφέρεται τόσο για την ακρίβεια, όσο για τη συνέπεια. Είναι σα να είναι φτιαγμένος για να προστατεύει την ταυτότητά μας – όχι να αναζητά την αντικειμενική αλήθεια. Κάθε φορά που ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια πληροφορία που απειλεί τα πιστεύω μας, ενεργοποιείται ένας εσωτερικός συναγερμός – νιώθουμε άβολα, νιώθουμε σχεδόν ότι απειλούμαστε. Κι έτσι, αντί να αναζητούμε τη γνώση, αναζητούμε την επιβεβαίωση. Ακολουθούμε λογαριασμούς που ταιριάζουν στο αφήγημά μας. Διαβάζουμε ειδήσεις που συμφωνούν με τις απόψεις μας. Μένουμε σε «φυσαλίδες» που μας δίνουν μια ψευδαίσθηση βεβαιότητας.
Το πρόβλημα είναι πως αυτή η βεβαιότητα δεν μας κάνει πιο σοφούς – μας κάνει πιο άκαμπτους. Όταν το confirmationbias κυριαρχεί, σταματάμε να μαθαίνουμε. Πράγματι, η επιβεβαιωτική προκατάληψη είναι εχθρός της μάθησης, της εξέλιξης, και τελικά της ψυχικής μας υγείας. Γιατί όταν ο κόσμος γύρω μας φαίνεται να «απειλεί» τις πεποιθήσεις μας, νιώθουμε θυμό, φόβο ή ανασφάλεια. Οι διαφωνίες μας τρομάζουν. Οι διαφορετικές φωνές μας ενοχλούν. Και όσο περισσότερο ζούμε μέσα σε αυτό το γνωστικό κλουβί, τόσο πιο εύθραυστοι γινόμαστε.
Το πιο δύσκολο – και ταυτόχρονα το πιο λυτρωτικό – πράγμα που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναγνωρίσουμε αυτή την προκατάληψημέσα μας. Την επόμενη φορά που θα διαβάσεις κάτι που συμφωνεί απόλυτα με όσα ήδη πιστεύεις, ρώτησε τον εαυτό σου: “Μήπως το θεωρώ αξιόπιστο απλώς επειδή με βολεύει;”. Και όταν δεις κάτι που σε ενοχλεί, πάρε μια ανάσα πριν το απορρίψεις. Ίσως μέσα σ’ αυτή τη δυσφορία να υπάρχει μια ευκαιρία να μάθεις κάτι καινούργιο.
Η πνευματική ωριμότητα δεν είναι να έχεις απαντήσεις για όλα. Είναι να μπορείς να αμφισβητείς και τις δικές σου απαντήσεις. Είναι να αφήνεις χώρο για την πιθανότητα να κάνεις λάθος – χωρίς αυτό να απειλεί την αξία σου. Χαζός ήταν ο Σωκράτης που έλεγε «Έν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα»;
ΙουλίαΚαζάνα-McCarthy
Δρ. Κοινωνιολογίας (UniversityofSurrey, UK)
MSc Psychology (c.) (Brunel University of London)
Πιστοποιημένη Life Coach (International Coaching Federation, ICF)
SolutionFocused Θεραπεύτρια (BRIEF)
