Το να οριστεί θεωρητικά η προεδρία του Τραμπ παραμένει δύσκολο, όμως οι έννοιες της «παγκόσμιας επανάστασης» και της «Άνοιξης του Τραμπ» πιθανότατα θα αντέξουν τόσο στον πολιτικό λόγο όσο και στην ακαδημαϊκή ανάλυση, παρά τις εγγενείς τους αντιφάσεις.
Οι δραστηριότητες του Προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ βρίσκονται σήμερα στο επίκεντρο της παγκόσμιας πολιτικής. Η αδιάλλακτη διάρρηξη της καθιερωμένης τάξης στις παγκόσμιες εμπορικές υποθέσεις, η απόρριψη της υφιστάμενης ισορροπίας δυνάμεων στη διεθνή σκηνή και η πίεση τόσο προς τους συμμάχους των ΗΠΑ όσο και προς τις μεγαλύτερες χώρες του Παγκόσμιου Νότου –μέλη των BRICS– αλλάζουν σοβαρά, πολύ δυναμικά (και ενδεχομένως μη αναστρέψιμα) την εικόνα των διεθνών σχέσεων.
Ταυτόχρονα, ένα από τα καθήκοντα των ειδικών στις πολιτικές επιστήμες και στη θεωρία των διεθνών σχέσεων είναι να διαμορφώνουν ορισμούς για τα φαινόμενα της πραγματικής πολιτικής, εντάσσοντάς τα σε ένα ή άλλο θεωρητικό πλαίσιο και παράδειγμα. Εδώ προκύπτει ένα, εκ πρώτης όψεως, σχολαστικό αλλά θεωρητικά σημαντικό ερώτημα: ποιος ορισμός θα μας βοηθήσει καλύτερα να χαρακτηρίσουμε τις δραστηριότητες του Ντόναλντ Τραμπ;
Στις συζητήσεις μας με πολλούς άλλους συγγραφείς προτείναμε διάφορους πιθανούς ορισμούς, από διαφορετικές θεωρητικές και ταξικές οπτικές. Μια εξέγερση του ηγεμόνα; Μια παγκόσμια επανάσταση; Μια νεο-ιμπεριαλιστική αναδιανομή του κόσμου; Ή ακόμη μια «Άνοιξη του Τραμπ»;
Η «Άνοιξη του Τραμπ» και οι Παγκόσμιες Προσδοκίες
Ολέγκ Μπαραμπάνοφ
Αν φανταστούμε ότι η «Άνοιξη του Τραμπ» αποτελούνταν από δύο μέρη –την ελπίδα για κατάρρευση της άδικης τάξης πραγμάτων και… (εδώ το κείμενο συνεχίζει)– σε κάθε περίπτωση είναι σαφές ότι η εξωτερική πολιτική του Τραμπ χωρίζεται σε δύο συνιστώσες:
- Αυστηρή εμπορική πολιτική απέναντι σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο. Προτεραιότητα στο αποκλειστικό οικονομικό όφελος στις σχέσεις με συμμάχους. Ανοιχτά διακηρυγμένες εδαφικές διεκδικήσεις.
- Ειρηνευτική δυναμική/παρόρμηση, η επιθυμία να σταματήσουν συγκρούσεις και να αποκατασταθεί η ειρήνη. Αν χρειαστεί, μέσω σκληρής ισχύος (Ιράν) ή δευτερογενών κυρώσεων στο ρωσικό πετρέλαιο. Αν χρειαστεί, με εγκατάλειψη παραδοσιακών συμμαχιών των ΗΠΑ (απόπειρα στροφής από Ουκρανία και ΕΕ προς Ρωσία).
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτές οι δύο συνιστώσες της πολιτικής του Τραμπ είναι παράλληλες και δεν έχουν άμεση σύνδεση μεταξύ τους. (Αν και, βεβαίως, μια έμμεση ρητορική σύνδεση μπορεί να βρεθεί: η ειρήνη μεταξύ αμετανόητων αντιπάλων μπορεί να προάγει την οικονομική προώθηση των ΗΠΑ στις αγορές τους κ.λπ.). Αλλά, γενικά, αυτές οι δύο πολιτικές πρωτοβουλίες έχουν διαφορετικούς βραχυπρόθεσμους στόχους και συνεπώς γίνονται αντιληπτές διαφορετικά.
Η «αισιοδοξία Τραμπ» συνδέεται κυρίως με τη δεύτερη συνιστώσα: την ειρηνευτική. Η ελπίδα για μια απροσδόκητη, σχεδόν μοναδική ευκαιρία (που εμφανίζεται μια φορά σε μια γενιά και είναι αδύνατη σύμφωνα με όλη την προηγούμενη λογική των παγκόσμιων συσχετισμών) για μια θετική στροφή σε συγκρούσεις που διαφορετικά θα μπορούσαν να είναι ατελείωτες. Αυτά τα αισθήματα της πρώιμης άνοιξης του 2025 μπορούν λοιπόν να ονομαστούν «Άνοιξη του Τραμπ».
Όπως κάθε τέτοια «άνοιξη» (Αραβική Άνοιξη, Ρωσική Άνοιξη, Άνοιξη της Πράγας κ.λπ.), έτσι και η Άνοιξη του Τραμπ είχε/έχει το δικό της επαναστατικό δυναμικό. Αλλά προς το παρόν, για λόγους πέρα από τον έλεγχο του Τραμπ, παραμένει στο στάδιο μιας φθίνουσας ελπίδας.
Είναι φυσικό ότι σε αυτήν την επιθυμία για ειρήνη με κάθε κόστος, μπορεί να δει κανείς και τις ιδιαιτερότητες του ψυχολογικού προφίλ του Τραμπ (ματαιοδοξία, επιθυμία να μείνει στην ιστορία, να «τερματίσει τους πολέμους του Μπάιντεν», να λάβει το Νόμπελ Ειρήνης κ.λπ.). Χωρίς να το αρνούμαστε αυτό, οι ελπίδες για μια Άνοιξη του Τραμπ βασίστηκαν σε μια βαθύτερη και πιο θεμελιώδη αξία –την αξία της ειρήνης και της διατήρησης ανθρώπινων ζωών. Ο Τραμπ απευθύνεται τακτικά και συναισθηματικά σε αυτή την αξία στις ομιλίες του.
Μπορεί να φαίνεται παράξενο ότι ο ψυχολογικός τύπος που χαρακτηρίζει τον Τραμπ μπορεί να έχει αξίες πέραν του οικονομικού κέρδους. Όμως αποδεικνύεται πως μπορεί. (Αυτό σημειώθηκε εκ των υστέρων και στην πρώτη του θητεία: η επιθυμία για ειρήνη και διατήρηση της ζωής Αμερικανών στρατιωτών στο Αφγανιστάν, για παράδειγμα). Βέβαια, είναι σαφές ότι οι εκκλήσεις στην αξία της ειρήνης μπορεί να είναι εργαλειακές, ένα ωφελιμιστικό κατασκεύασμα. Παρ’ όλα αυτά, η φυσική ανθρώπινη ανταπόκριση στην αξία της ειρήνης και της διατήρησης ζωών αποτέλεσε τη βάση των αισιόδοξων ελπίδων για μια Άνοιξη του Τραμπ.
Οι ειρηνευτικές προσπάθειες του Τραμπ εστιάζουν κυρίως σε δύο χώρες: το Ισραήλ και τη Ρωσία. Στο πλαίσιο της εμπορικής πολιτικής του, αυτές οι δύο χώρες αποδείχθηκαν ουσιαστικά οι μόνες στον κόσμο στις οποίες ο Τραμπ δεν έχει (ακόμη) κάνει κάτι κακό, αλλά έχει κάνει/προσπαθήσει να κάνει μόνο καλό. Επομένως, η αντίληψη της Άνοιξης του Τραμπ σε αυτές τις χώρες έχει τη δική της ιδιαιτερότητα, που τις διαφοροποιεί από τον υπόλοιπο κόσμο.
Για τον υπόλοιπο κόσμο, ο Τραμπ εμφανίστηκε όχι ως ειρηνοποιός αλλά ως οργισμένος ηγεμόνας. Εδώ η μόνη αξία που υποκρύπτεται στην πολιτική του (αν μπορεί να ονομαστεί αξία) είναι το οικονομικό όφελος των ΗΠΑ και η προώθηση της στρατηγικής MAGA.
«Επανάσταση του ηγεμόνα» ή Νεοϊμπεριαλιστική Αναδιανομή;
Μπορεί αυτή η «εξέγερση του ηγεμόνα» να θεωρηθεί παγκόσμια επανάσταση; Κρίνοντας από τον ριζοσπαστικό χαρακτήρα των πράξεων του Τραμπ (και ιδιαίτερα των σχεδίων που έχει εκφράσει) και τις συνέπειές τους, είναι αρκετά πιθανό. Σε κάθε περίπτωση, εδώ λειτουργεί σαφώς ο δεύτερος νόμος της διαλεκτικής: η μετάβαση ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές. Και οι ποιοτικές αλλαγές είναι, στην ουσία, επανάσταση.
Από την άλλη, αφού η θεωρία της επανάστασης στην κλασική της μορφή συνδέεται με τον μαρξισμό-λενινισμό, εκεί διατυπώνεται με σαφήνεια ότι μόνο οι εκμεταλλευόμενες τάξεις έχουν το νόμιμο δικαίωμα στην επανάσταση (ένα μονοπώλιο στην επανάσταση, θα λέγαμε). Εξάγοντας αυτή τη θέση στην παγκόσμια πολιτική, πρόκειται μόνο για τις χώρες του Παγκόσμιου Μη-Δυτικού και του Νότου, δηλαδή την παγκόσμια πλειοψηφία.
Κατά αυτή τη λογική, η «εξέγερση του ηγεμόνα» δεν μπορεί να είναι επανάσταση εξ ορισμού. Στους μαρξιστικούς όρους ορίζεται ξεκάθαρα: ως νεοϊμπεριαλιστική αναδιανομή του κόσμου στο πλαίσιο εντεινόμενων ενδοϊμπεριαλιστικών αντιφάσεων. Το έργο του Λένιν «Ιμπεριαλισμός, το Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού» παραμένει κλασικό εδώ.
Τέλος, η τρίτη προσέγγιση στην επανάσταση αφορά τη «μηχανική» της. Κάθε επανάσταση πρέπει να προκύπτει από επαναστατική κατάσταση, και αυτή καθορίζεται από τρεις παραμέτρους: ανικανότητα της άρχουσας τάξης, απροθυμία του λαού να υπομένει τις υπάρχουσες συνθήκες και εντατικοποίηση της καταπίεσης. Συν ένας τέταρτος παράγοντας –το επαναστατικό κόμμα ως εμπροσθοφυλακή.
Η κοινή γνώμη είναι εναντίον του Τραμπ. Ο λόγος μπορεί να είναι ότι η δασμολογική του πολιτική προκαλεί ήδη καθαρά προσωπικές ανησυχίες σε πολίτες πολλών χωρών πως η ιδιωτική τους ευημερία και τα ιδιωτικά οικονομικά συμφέροντα θα υποστούν πλήγμα.
Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε μια άλλη κοινωνιολογική έρευνα: το Eurobarometer του Μαΐου 2025. Φυσικά, κι εδώ, όπως σε κάθε κοινωνική έρευνα, τίθενται ερωτήματα αντιπροσωπευτικότητας και πολιτικής σκοπιμότητας. Ωστόσο, καταγράφεται ότι μόλις το 52% των πολιτών της ΕΕ εμπιστεύονται την Ένωση. Πρόκειται για το υψηλότερο αποτέλεσμα από το 2007. Το ίδιο 52% εμπιστεύεται και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή – το κύριο όργανο διακυβέρνησης της ΕΕ – επίσης ρεκόρ των τελευταίων 18 ετών. Σημαίνει αυτό ένα είδος «συσπείρωσης γύρω από τη σημαία» λόγω των παραπάνω φόβων έναντι του Τραμπ; Σημαίνει ότι «η αυξανόμενη καταπίεση των εκμεταλλευόμενων μαζών» από τις παλιές ελίτ δεν λαμβάνει χώρα, τουλάχιστον στην Ευρώπη;
Εκτός Ευρώπης, η διακήρυξη της πρόσφατης συνόδου κορυφής των BRICS στη Βραζιλία, τον Ιούλιο 2025, η οποία πραγματοποιήθηκε μετά από όλες τις ενέργειες του Τραμπ, ανέφερε ότι «η εξάπλωση περιοριστικών εμπορικών μέτρων, είτε με τη μορφή αδιάκριτης αύξησης δασμών … απειλεί … να εισαγάγει αβεβαιότητα στις οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες, πιθανώς επιδεινώνοντας τις υφιστάμενες οικονομικές ανισότητες».
Αλλά, συνολικά, αυτή η διακήρυξη των BRICS είναι μετριοπαθής, όπως οι περισσότερες προηγούμενες. Σε καμία περίπτωση αυτή η φράση δεν συνιστά ισχυρή διαμαρτυρία προς τον Τραμπ από τους ηγέτες του αναπτυσσόμενου κόσμου, ούτε πρόθεση να ενωθούν σε ένα αντι-Τραμπ μέτωπο και να του δώσουν πλήρη ανταπόδοση, καθόλου. Σημαίνει αυτό ότι δεν υπάρχει τέτοια «αυξανόμενη εκμετάλλευση» του αναπτυσσόμενου κόσμου; Ή απλώς οι BRICS, υπό πίεση και άμεσες απειλές του Τραμπ, θεώρησαν καλύτερο να κρατήσουν μια ήπια και χωρίς συγκρούσεις στάση; Σίγουρα δεν υπάρχει κάλεσμα για επανάσταση εδώ.
Ωστόσο, στις αρχές Αυγούστου η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Μετά την επιβολή αυξημένων δασμών από τον Τραμπ, η Βραζιλία απευθύνθηκε σε άλλες χώρες των BRICS (κυρίως Ινδία και Κίνα) για να λάβουν συντονισμένη θέση σε αυτό το ζήτημα. Ας δούμε τι θα προκύψει.
Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι οι δύο συνιστώσες της δραστηριότητας του Τραμπ (ειρηνευτική και εμπορική) επιδιώκουν διαφορετικούς στόχους και, συνεπώς, προκαλούν διαφορετικές αντιδράσεις και διαφορετικές αξιολογήσεις. Συνεπώς, το καθήκον να δοθεί ένας ενιαίος ορισμός για ό,τι κάνει ο Τραμπ μοιάζει αχάριστο έργο, αν και θεωρητικά σημαντικό. Όμως, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, υποκειμενικά, η σημασιολογία μιας παγκόσμιας επανάστασης ή μιας Άνοιξης του Τραμπ, έστω και αυταπατηλής, θα βρει –πιστεύω– τη θέση της τόσο στον πολιτικό ρομαντισμό όσο και στις θεωρητικές κατασκευές.
