Σύνταξη – Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Η Ελλάδα ελπίζει ότι οι Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές (ΘΠΠ) θα βοηθήσουν να κρατηθούν μακριά οι ημερήσιοι εκδρομείς και να επιτρέψουν στις ευάλωτες φώκιες – μονάχους να επιστρέψουν στα νησιωτικά τους φυσικά περιβάλλοντα.
Βαθιά σε μια θαλάσσια σπηλιά στις βόρειες Σποράδες, ένα ογκώδες πλάσμα κινείται στο ημίφως. Κάποιος στο σκάφος του, που λικνίζεται σε απόσταση αναπνοής από την ακτή, παίρνει ένα ζευγάρι κιάλια και ναι! Νάτη! Είναι μια τεράστια μεσογειακή φώκια – μοναχός, ένα από τα σπανιότερα θαλάσσια θηλαστικά στον κόσμο, η οποία με μήκος έως και 2,80 μέτρα και βάρος πάνω από 300 κιλά, είναι ένα από τα μεγαλύτερα είδη φώκιας στον κόσμο.
Το Πιπέρι, όπου η φώκια έχει βγει στην ακτή, είναι ένα αυστηρά φυλασσόμενο νησί στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και Βορείων Σποράδων, τη μεγαλύτερη Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή της Ελλάδας και ένας κρίσιμος βιότοπος αναπαραγωγής για τις φώκιες. Μόνο ερευνητές επιτρέπονται σε απόσταση πέντε χιλιομέτρων από τις ακτές του, με άδεια από την κυβερνητική Υπηρεσία Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής.
Με παγκόσμιο πληθυσμό κάτω από 1.000 μοναδες, η Monachus monachus περιλαμβάνεται στην κατηγορία των ευάλωτων ειδών στην Κόκκινη Λίστα της IUCN, αναταξινομημένη από τα απειλούμενα το 2023, μετά από δεκαετίες προσπαθειών που βοήθησαν στην αύξηση του αριθμού τους. Σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φώκιας – Μοναχός (MOm), η Ελλάδα φιλοξενεί περίπου 500 φώκιες (από 250 τη δεκαετία του 1990), το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού, επομένως έχει έναν μοναδικά σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει στο μέλλον αυτών των σπάνιων θηλαστικών. Αυτό φαίνεται εύστοχο δεδομένου ότι κάποτε πιστευόταν ότι οι φώκιες βρίσκονταν υπό την προστασία των θεών Ποσειδώνα και Απόλλωνα και έτσι κατέχουν μια ξεχωριστή θέση στον ελληνικό πολιτισμό.
Οι φώκιες – μοναχός θηρεύονταν στη Μεσόγειο από τους προϊστορικούς χρόνους για το δέρμα, το κρέας και το λίπος τους. Ενώ αυτή η απειλή έχει εξαφανιστεί στην Ελλάδα, άλλες – όπως η εμπλοκή σε αλιευτικά εργαλεία, η εξάντληση της τροφης, η ρύπανση και η απώλεια οικοτόπων – δεν έχουν υποχωρήσει. Τώρα, σύμφωνα με τους οικολόγους, ένας πολύ σύγχρονος κίνδυνος αυξάνεται εκθετικά και θέτει σε κίνδυνο αυτή την εύθραυστη ανάκαμψη: η ακμάζουσα βιομηχανία θαλάσσιας αναψυχής στην Ελλάδα. Ο ανεξέλεγκτος τουρισμός έχει αρνητικό αντίκτυπο σε ένα θηλαστικό που είναι ευαίσθητο στην ανθρώπινη παρέμβαση, λένε ομάδες προστασίας άγριας ζωής.
Αυτό το καλοκαίρι, εφαρμόστηκαν αρκετές πρωτοβουλίες για την ανατροπή της κατάστασης, συμπεριλαμβανομένης της εθνικής εκπαιδευτικής εκστρατείας Seal Greece. Περίπου την ίδια εποχή, η νησίδα Φορμικούλα, ένας βασικός βιότοπος φώκιας στο Ιόνιο Πέλαγος, τέθηκε υπό προστασία ενόψει της πολυσύχναστης καλοκαιρινής περιόδου από μια αυστηρή ζώνη απαγόρευσης εισόδου 200 μέτρων. Τον Οκτώβριο, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Κυριάκος Μητσοτάκης, επιβεβαίωσε ότι πρόκειται να προχωρήσουν δύο μεγάλης κλίμακας προστατευόμενες περιοχές προστασίας. Εάν τύχουν σωστής διαχείρισης (και μέχρι στιγμής η δομή διαχείρισης είναι ασαφής), αυτές οι προστατευόμενες περιοχές θα μπορούσαν να προσφέρουν μια σανίδα σωτηρίας στο είδος.
Πίσω στα νερά γύρω από το Πιπέρι, ο Άγγελος Αργυρίου, ανεξάρτητος φύλακας και θαλάσσιος βιολόγος, καθώς το σκάφος περνάει από μια ακτή που παρακολουθείται από κάμερα, λέει: «Συχνά βλέπουμε τις φώκιες να ξεκουράζονται σε αυτήν την παραλία. Το γεγονός ότι αισθάνονται αρκετά ασφαλείς για να ξαπλώσουν εδώ είναι ένα πολύ καλό σημάδι ότι τα μέτρα προστασίας λειτουργούν».
Οι φώκιες άρχισαν να προστατεύονται στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1980, με την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φώκιας – Μοναχός, η οποία έχει διασώσει περισσότερες από 40 ορφανές ή τραυματισμένες φώκιες μέχρι σήμερα. «Το κέντρο αποκατάστασης που διαθέτουμε έχει βοηθήσει πραγματικά στην ανάκαμψη του είδους», λέει ο πρόεδρος του Mom’s, Πάνος Δενδρινός. «Πέρυσι, είδαμε ένα θηλυκό που είχε αποκατασταθεί με ένα νέο κουτάβι. Αν σώσει κανείς ένα θηλυκό, μπορεί να έχει 20 κουτάβια στη ζωή του».
Οι φώκιες – μοναχός κάποτε συγκεντρώνονταν συνήθως στις παραλίες, αλλά πολλές μετακόμισαν σε σπηλιές σχετικά πρόσφατα λόγω της ανθρώπινης πίεσης. Αν και οι σπηλιές αναπαραγωγής μπορεί να παρέχουν καταφύγιο από τους ανθρώπους, συχνά έχουν αποδειχθεί ακατάλληλο περιβάλλον για την εκτροφή των κουταβιών – τα άγρια κύματα μπορούν να τα χτυπήσουν σε βράχους, να τα πνίξουν ή να τα παρασύρουν στη θάλασσα. Οι σπηλιές δεν παρέχουν πλέον αξιόπιστες κρυψώνες. Οι κάποτε απομακρυσμένες ακτές είναι πλέον προσβάσιμες σε όλους, από ημερήσιους εκδρομείς με ενοικιαζόμενα σκάφη μέχρι ιδιωτικά γιοτ αγκυροβολημένα στο βιότοπο της φώκιας.
«Μια εβδομάδα μετά τον τοκετό, οι μητέρες φώκιες – μοναχός πηγαίνουν για αναζήτηση τροφής, αφήνοντας το μικρό τους μόνο του για ώρες», λέει ο Δενδρινός. «Αν κάποιος μπει μέσα, το κουτάβι είναι πιθανό να πανικοβληθεί και να εγκαταλείψει τη σπηλιά. Η μητέρα του είναι απίθανο να το βρει».
Ως ένα ακόμη βασικό βιότοπο για φώκιες, η Φορμικούλα θα αποτελέσει μέρος της νέας Ιόνιας Θαλάσσιας Περιοχής. Η νησίδα βρίσκεται στην καρδιά ενός από τους πιο πολυσύχναστους χώρους ιστιοπλοΐας στον κόσμο, αλλά σε αντίθεση με τους πιο γνωστούς γείτονές της, το Μεγανήσι και την Κεφαλονιά, δεν εμφανιζόταν πολύ στο τουριστικό ραντάρ μέχρι πρόσφατα.
Η θαλάσσια βιολόγος Joan Gonzalvo από το Ινστιτούτο Ερευνών Tethys εξηγεί το πώς ο τουρισμός έχει επηρεάσει την περιοχή. «Πριν από έξι, επτά, οκτώ χρόνια είχαμε συναντήσεις με φώκιες σχεδόν κάθε μέρα», θυμάται. «Βλέπαμε πέντε, έξι φώκιες στο νερό ταυτόχρονα, να χαριεντίζονται, να κυνηγούν η μία την άλλη». Όμως μαζί με τις θεάσεις ήρθαν και οι τουρίστες. «Αυτό που ήταν συναρπαστικό στην αρχή γρήγορα μετατράπηκε σε εφιάλτη», λέει.
Οι ορδές ήρθαν, αναζητώντας «εμπειρίες με φώκιες», λέει. Αντί να μελετήσει τα ζώα, η Gonzalvo βρέθηκε να καταγράφει ανθρώπους να κυνηγούν φώκιες. Σε δύο περιπτώσεις, οι άνθρωποι μπήκαν σε σπηλιές αναπαραγωγής, προκαλώντας τον χωρισμό των μητέρων από τα μικρά. Και στις δύο περιπτώσεις, τα μικρά εξαφανίστηκαν. Μια μέρα τον Αύγουστο του 2024, λέει ότι κατέγραψε περισσότερες από 50 βάρκες γύρω από τη μικροσκοπική ακτογραμμή του μικρού νησιού. «Στις μέρες μας», λέει, «είμαστε τυχεροί αν βλέπουμε μία ή δύο μεμονωμένες φώκιες».
Καθώς επιχειρηματολογεί, η Gonzalvo εντοπίζει μια φώκια και βγάζει τη φωτογραφική της μηχανή. Την αναγνωρίζει αμέσως. «Mm17003», λέει, αναφέροντας τον αριθμό μιάς από τις περισσότερες από 40 φώκιες που έχει καταγράψει στο διαδίκτυο. Καθώς η φώκια διασχίζει το νερό, βάρκες φτάνουν και αγκυροβολούν στις νέες ζώνες απαγόρευσης εισόδου, ενώ οι τουρίστες κολυμπούν κοντά στις προστατευόμενες σπηλιές.
Σε αντίθεση με την προστατευόμενη περιοχή της Αλοννήσου, δεν υπάρχουν φύλακες που να περιπολούν στη Φορμικούλα και παρόλο που δεν είναι δουλειά της, η Gonzalvo επισημαίνει ευγενικά στους καπετάνιους του σκάφους ότι βρίσκονται σε απαγορευμένη περιοχή.
«Είμαστε ακόμη στα πρώτα στάδια», λέει. «Αλλά η αδράνεια η απουσία περιπολιών με ανησυχεί. Χρειαζόμαστε σοβαρές επενδύσεις στην επιβολή του νόμου», συμπληρώνει.
Στην Ελλάδα, οι ΜΚΟ έχουν επανειλημμένα θέσει το ζήτημα των «χάρτινων πάρκων», με ανεπαρκή εφαρμογή. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πέρυσι από εννέα περιβαλλοντικές οργανώσεις τόνισε ότι «μόνο 12 (από τις 174) θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 (προστατευόμενες περιοχές της ΕΕ) έχουν καθεστώς προστασίας, αλλά ακόμη και αυτές ήταν κατακερματισμένες ή προσωρινές.
Η ελπίδα είναι ότι οι νέες Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές θα φέρουν περιπολίες. «Η Υπηρεσία Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής χρειάζεται περισσότερα σκάφη, περισσότερους ανθρώπους, περισσότερες εξουσίες», λέει ο Δενδρινός, προσθέτοντας ότι οι φύλακες αυτή τη στιγμή αναφέρονται στην λιμενική αστυνομία, «μια διαδικασία που είναι χρονοβόρα και αναποτελεσματική».
Στο Φορμικούλα, η Gonzalvo ανησυχεί ότι ο χρόνος τελειώνει. «Αν δεν είμαστε σε θέση να προστατεύσουμε αυτόν τον σημαντικό βιότοπο, μια μικροσκοπική σταγόνα στη μέση του Ιονίου Πελάγους, για ένα από τα πιο χαρισματικά και απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά στον πλανήτη, υπάρχει πολύ μικρή ελπίδα για οτιδήποτε άλλο θέλουμε να προστατεύσουμε στους ωκεανούς μας».
Πηγή: The Guardian
