Σύνταξη – επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν σε φτωχές χώρες επειδή τα αποτελεσματικά αντιρετροϊκά φάρμακα κατά του HIV ήταν απρόσιτα. Το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί και με τα εμβόλια για τον κορωνοϊό.
Αρκετά χρόνια μετά τη διάθεση των αντιρετροϊκών φαρμάκων σωτηρίας για το AIDS σε πλούσιες χώρες, οι φτωχές χώρες αγωνίστηκαν (ανεπιτυχώς) να τα προμηθευτούν, πράγμα που οδήγησε σε εκατομμύρια θανάτους. Η εναντίωση στη Big Pharma που ακολούθησε οδήγησε στην κατοχύρωση του δικαιώματος στην υγεία στο διεθνές εμπορικό δίκαιο. Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Ντόχα του 2001, οι χώρες επιβεβαίωσαν ότι η προστασία των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας -και οι υψηλές τιμές που προκύπτουν- δεν πρέπει να εμποδίζουν τη διάσωση ζωών.
Αν και γράφτηκε ως απάντηση στις ανισότητες στην θεραπεία HIV, η κίνηση είχε ως στόχο να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε μελλοντική πρόκληση για την υγεία.
Για τους ακτιβιστές που επικεντρώθηκαν στην πρόσβαση σε φάρμακα με προσιτές τιμές, η πανδημία του κορωνοϊού αρχίζει να μοιάζει πολύ με τις (κακές) παλιές μέρες του HIV.
Ιατρικά, ο ιός HIV σταμάτησε να αποτελεί θανατική καταδίκη το 1996, όταν εισήχθησαν για πρώτη φορά αποτελεσματικά αντιρετροϊκά φάρμακα. Αλλά, ενώ οι ΗΠΑ, η Ευρώπη και άλλες πλούσιες χώρες αγκάλιασαν τα ακριβά κοκτέιλ φαρμάκων, θα χρειαζόταν άλλη μια δεκαετία πριν κυκλοφορήσουν με προσιτές τιμές σε περιοχές που είχαν πληγεί στην υποσαχάρια Αφρική.
Πολύ περισσότεροι άνθρωποι πέθαναν από AIDS μετά την ανακάλυψη αυτών των φαρμάκων από ό,τι πριν – οι ετήσιοι θάνατοι στη Νότια Αφρική κορυφώθηκαν μέχρι το 2008, περίπου μία δεκαετία μετά την πτώση του αριθμού τους σε πλούσιες χώρες.
Όσον αφορά τον κορωνοϊό, η ιστορία φαίνεται να επαναλαμβάνεται. Αυτή τη φορά, είναι τα εμβόλια που έχουν έλλειψη. Ενώ οι ΗΠΑ και η ΕΕ είναι σε καλό δρόμο να εμβολιάσουν περίπου το 70% των ενηλίκων τους αυτό το καλοκαίρι και ετοιμάζονται να εμβολιάσουν τους εφήβους που έχουν χαμηλό κίνδυνο σοβαρής ασθένειας, η Αφρική αντιμετωπίζει ένα φονικό τρίτο κύμα. Μόνο το 1% των 1,3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων της ηπείρου είχε λάβει μια πρώτη δόση μέχρι τις 10 Ιουνίου, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ).
Όταν το AIDS διαγνώστηκε για πρώτη φορά πριν από σαράντα χρόνια, ήταν εξίσου φρικτό για όλους. Χωρίς θεραπεία, η διάγνωση του HIV σήμαινε ενδεχόμενο θάνατο. Αυτό άλλαξε στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν ένα κοκτέιλ τριών φαρμάκων αποδείχθηκε ότι διατηρούσε τον έλεγχο του ιού. Τα φάρμακα προκαλούσαν ταλαιπωρία στο σώμα, αλλά οι άνθρωποι τελικά ζούσαν.
Όσον αφορά το κόστος παρασκευής τους, το κοκτέιλ θα μπορούσε να παράγεται φθηνά -λιγότερο από ένα δολάριο για τη δόση μίας ημέρας-, αλλά σε χώρες με προστασία ευρεσιτεχνίας οι φαρμακοποιοί είχαν το δικαίωμα να καθορίσουν την τιμή του. Στη Νότια Αφρική, αυτή ανερχόταν σε περίπου 800 δολ. τον μήνα σε μια χώρα όπου το μέσο ετήσιο εισόδημα ήταν 2.600 δολ.
Έτσι, το 1997 η Νότια Αφρική εισήγαγε έναν νέο νόμο που θα της επέτρεπε να αγοράσει φάρμακα από τον χαμηλότερο μειοδότη – παρά από τον κάτοχο του διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Σε απάντηση, 39 φαρμακευτικές εταιρείες υπέβαλαν μήνυση, λέγοντας ότι ο νόμος αψηφούσε τις παγκόσμιες συνθήκες δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας (IP). Αποδείχθηκε ότι ήταν ένα σημαντικό στρατηγικό λάθος για την Big Pharma.
Οι ακτιβιστές του AIDS κινητοποιήθηκαν σε έναν αγώνα στα πρότυπα του Δαυίδ και του Γολιάθ. Όταν οι δυτικές κυβερνήσεις υποστήριξαν τη μεγάλη βιομηχανία, οι διαδηλωτές επιτέθηκαν. Για παράδειγμα, όταν ο αντιπρόεδρος του Bill Clinton, Al Gore, ξεκίνησε τη δική του υποψηφιότητα για τον Λευκό Οίκο, οι διαδηλωτές ξετύλιξαν ένα πανό στη σκηνή με την ένδειξη «Η απληστία του Gore σκοτώνει: Η Αφρική χρειάζεται φάρμακα κατά του AIDS». Η κυβέρνηση Clinton σύντομα ανακοίνωσε ότι θα υποστηρίξει πιο ευέλικτους κανόνες IP για τις φτωχές χώρες.
.jpg)
Μέχρι το 2001, καθώς η ΕΕ (και ειδικά η Γαλλία) και ο ΠΟΥ υποστήριξαν τον νόμο της Νοτίου Αφρικής, οι εταιρείες απέσυραν τις καταγγελίες τους. Εκείνη τη χρονιά έγινε επίσης η έγκριση της Διακήρυξης της Ντόχα. Η αποσαφήνιση της συμφωνίας για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που σχετίζεται με το εμπόριο (TRIPS) είχε ως στόχο να επιτρέψει στις χώρες να παρακάμψουν διπλώματα ευρεσιτεχνίας προκειμένου να κάνουν μια γενική έκδοση ενός φαρμάκου -γνωστό ως υποχρεωτική άδεια- ή να εισαγάγουν φθηνότερα φάρμακα. Η ώθηση ήταν ο HIV, αλλά η γλώσσα κατέστησε σαφές ότι το TRIPS «δεν πρέπει να εμποδίζει τα μέλη του να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας» και έδωσε στις κυβερνήσεις μεγάλο περιθώριο να αποφασίζουν πότε χρειάζονται αυτά τα μέτρα. Αναδρομικά, ωστόσο, αυτές οι πολιτικές νίκες μπορεί να έχουν δημιουργήσει μια λανθασμένη αίσθηση ολοκλήρωσης, δήλωσε ο James Love, αρχιτέκτονας της στρατηγικής για την προώθηση της υποχρεωτικής αδειοδότησης.
Όταν ξέσπασε η πανδημία, υπήρχαν κάποια πρώτα σημάδια παγκόσμιας αλληλεγγύης. Αλλά τότε ο πρόεδρος Trump ξεκίνησε έναν εντατικό αγώνα για να καλύψει πρώτα τις εγχώριες ανάγκες. Καθώς η πανδημία εξαπλώθηκε από την Κίνα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες -παραλύοντας τις κορυφαίες οικονομίες του κόσμου-, τα εμβόλια ήταν η προφανής λύση. Είναι γεγονός πως υπήρξε κάποια πρώιμη πολιτική σύγκλιση στην ιδέα ότι ένας μελλοντικός εμβολιασμός πρέπει να είναι προσβάσιμος σε όλο τον κόσμο: τόσο ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping όσο και η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen χαρακτήρισαν τα εμβόλια ως «παγκόσμιο δημόσιο αγαθό». Η ΕΕ υποστήριξε το COVAX, μια νέα παγκόσμια πρωτοβουλία, υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, για τη διάθεση εμβολίων σε όλες τις πλούσιες και φτωχές χώρες, και πρόσφερε χρηματοδότηση.
Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης συνεργάστηκε με την AstraZeneca για να κάνει το εμβόλιο αδενοϊού και η τελευταία υποσχέθηκε να το παράσχει σε τιμή κόστους κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Η Johnson & Johnson ανέλαβε παρόμοια δέσμευση για τη δυνατότητα μιας δόσης. Η AstraZeneca έκανε επίσης το ασυνήθιστο βήμα της εκπαίδευσης του προσωπικού του Serum Institute of India, της μεγαλύτερης εταιρείας παραγωγής εμβολίων στον κόσμο με έδρα το Πούνε, προκειμένου να παράγει δισεκατομμύρια δόσεις εμβολίου για τον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Ωστόσο, αντί για τα μαθήματα από το AIDS, ήταν οι αντιδράσεις στην πολιτική Trump που έθεσαν τον οδικό χάρτη για τα εμβόλια κορωνοϊου. Τον Μάρτιο του 2020, τα γερμανικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν φήμες ότι ο Trump ήθελε να αγοράσει αποκλειστικά δικαιώματα σε ένα πειραματικό project εμβολίου της γερμανικής εταιρείας βιοτεχνολογίας CureVac. Ο Λευκός Οίκος και η εταιρεία αρνήθηκαν τις φήμες, αλλά αυτές πυροδότησαν μια φρενιτιώδη πορεία από την ΕΕ.
Όπως και με το AIDS, η απόκριση στον κορωνοϊό έχει καθοριστεί από ανισότητα. Όσοι είχαν περισσότερη αγοραστική δύναμη καρπώθηκαν την περιορισμένη προσφορά, ανεξάρτητα από την τιμή. Μέχρι τα μέσα Μαΐου, οι χώρες χαμηλού εισοδήματος έλαβαν λιγότερο από το 1% της παγκόσμιας προσφοράς εμβολίων.
Η φιλοδοξία πίσω από το COVAX ήταν να συγκεντρώσει όλα τα εμβόλια, για χώρες πλούσιες και φτωχές. Έτσι, όταν ένας αποτελεσματικό εμβόλιο θα παρουσιαζόταν στην αγορά, θα γινόταν η διανομή του πρώτα στους εργαζομένους στον τομέα της υγείας σε κάθε χώρα και στη συνέχεια στους ηλικιωμένους.
Αυτό δεν συνέβη ποτέ. Στις πλούσιες χώρες που παράγουν εμβόλια, οι εγχώριες ανησυχίες είχαν προτεραιότητα. Οι ΗΠΑ απέφυγαν εντελώς το COVAX και η ΕΕ επέλεξε το δικό της σχέδιο προαγοράς. Μέχρι τον Σεπτέμβριο, οι πλούσιες χώρες που αντιπροσωπεύουν το 13% του παγκόσμιου πληθυσμού είχαν ήδη δεσμεύσει το 51% της αναμενόμενης παραγωγής. Οι ΗΠΑ απαγόρευσαν τις εξαγωγές εμβολίων και συστατικών παρασκευής του και οι δόσεις της ΕΕ που δεν προορίζονταν για το μπλοκ πήγαν κυρίως σε άλλες πλούσιες χώρες.
Αν και η ΕΕ προσέφερε νωρίς σημαντικά ποσά στο COVAX, το τελευταίο δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει κεφάλαια αρκετά γρήγορα για να υπογράψει πρόωρες συμβάσεις – ειδικά για τα πιο ακριβά εμβόλια mRNA. Η εξάρτηση από τον ινδικό μεγαλοπαραγωγό Serum Institute αποδείχθηκε επίσης καταστροφική. Όταν η υποήπειρος αντιμετώπισε το καταστροφικό της κύμα, η κυβέρνηση της Ινδίας διέκοψε τις εξαγωγές εμβολίων, αφήνοντας το COVAX τελείως ακάλυπτο.
Τον Ιούνιο, καθώς οι ΗΠΑ και η ΕΕ πλησίαζαν την ικανοποίηση των εγχώριων απαιτήσεων για εμβόλια, η G7 ανακοίνωσε ένα σχέδιο δωρεάς 870 εκατομμυρίων δόσεων τον επόμενο χρόνο. Ωστόσο χρειάζονται 11 δισεκατομμύρια δόσεις για να τερματιστεί η πανδημία, σύμφωνα με τον επικεφαλής του ΠΟΥ.
Εν τω μεταξύ, η Κίνα και η Ρωσία προσέφεραν δόσεις σε στρατηγικά σημαντικές χώρες, αλλά αυτή η διπλωματία εμβολίων ώθησε αυτές τις χώρες που δεν είχαν μεγάλη γεωπολιτική σημασία ακόμα πιο πίσω. Δεδομένου του προβλήματος με το COVAX και άλλων προσπαθειών, μεγάλο μέρος της συζήτησης έχει πλέον επιστρέψει στο παλιό έδαφος: πνευματική ιδιοκτησία.
Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Joe Biden καθώς και οι επικεφαλής του ΠΟΥ και του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου ενέκριναν μια παραίτηση από το TRIPS για εμβόλια κορωνοϊών, ώστε άλλα μέρη του κόσμου να μπορούν να αυξήσουν τη δική τους παραγωγή. Εν τω μεταξύ, οι κατασκευαστές σε όλο τον κόσμο προσφέρθηκαν να βοηθήσουν εθελοντικά στην παραγωγή.
Όμως, όσον αφορά την ανταλλαγή εμπορικών μυστικών, η βιομηχανία αντέδρασε. Τα φάρμακα σε μορφή χαπιού είναι εύκολο να αναπαραχθούν – χρειάζεται απλώς η συνταγή. Τα εμβόλια όμως είναι πολύ πιο περίπλοκα: εκτός από το πρόβλημα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, ο παραγωγός του εμβολίου πρέπει βασικά να διδάξει τον κατασκευαστή πώς να τα παρασκευάσει.
Δεν έχει κάθε φαρμακευτική εταιρεία τη δυνατότητα να παράγει τα σύνθετα βιολογικά προϊόντα που απαιτούνται για τα σύγχρονα εμβόλια. Σύμφωνα με τον λομπίστα της Big Pharma, Cueni, οι εταιρείες συνεργάζονται μεταξύ τους όποτε μπορούν, για να επιταχύνουν την παραγωγή με περίπου 218 συνεργασίες να περιλαμβάνουν αυτό το είδος ανταλλαγής γνώσεων, αλλά πρέπει να είναι επιλεκτικές. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ πρόσφατα διέταξε την απόρριψη 60 εκατ. (κακών) δόσεων του εμβολίου της Johnson & Johnson.
Το αποτέλεσμα είναι καταθλιπτικό. Η ζωή έχει αρχίσει να επιστρέφει στο φυσιολογικό στη Δύση, με σχέδια για την εξασφάλιση αναμνηστικών δόσεων και τον εμβολιασμό των εφήβων με χαμηλό κίνδυνο ασθένειας, ακριβώς την ώρα που οι φτωχές χώρες αντιμετωπίζουν νέα κύματα.
Η Lieve Fransen, γιατρός που συντόνισε τις παγκόσμιες πολιτικές για την καταπολέμηση του HIV κατά τη δεκαετία του 1990 πριν συνεχίσει τον ρόλο της στην ίδρυση του Παγκόσμιου Ταμείου για την καταπολέμηση του AIDS, της φυματίωσης και της ελονοσίας, επέστρεψε πρόσφατα στη χώρα της από την Ινδία. Βοηθούσε τη χώρα να αντιμετωπίσει ένα κύμα που έχει στοιχίσει τη ζωή χιλιάδων μη εμβολιασμένων επαγγελματιών του τομέα της υγείας – και βρήκε τη ζωή στο Βέλγιο να επιστρέφει στο φυσιολογικό. Αυτό που λείπει τώρα, είπε η Fransen, είναι η συνεχής πίεση του ακτιβισμού όπως την εποχή του AIDS.
Το συνεχιζόμενο χάσμα πλουσίων και φτωχών δείχνει ότι δεν υπάρχει ακόμη σαφής τρόπος για τη νομοθέτηση σχετικά με τα δημόσια αγαθά: Εξακολουθεί να είναι βασικό προνόμιο των εχόντων το αν θα τα μοιραστούν με τους μη έχοντες. Οι αλλαγές IP της εποχής του AIDS αποδείχθηκαν άσχετες με το κορωνοϊό και το πολιτικό momentum για δικαιοσύνη και αμεροληψία είναι ανύπαρκτο.
Για τους ακτιβιστές, η απογοήτευση είναι ιδιαίτερα έντονη λόγω της υπάρχουσας δυνατότητας να ξεφύγει η διαδικασία από μια προσέγγιση που βασίζεται στο κέρδος. Σε τελική ανάλυση, η ανάπτυξη εμβολίων τροφοδοτείται σε μεγάλο βαθμό από δημόσια χρηματοδότηση. Ωστόσο, χωρίς παγκόσμια ηγεσία, όλα εξελίχθηκαν σε έναν ανταγωνισμό για πόρους μεταξύ διαφορετικών διεθνών πρωτοβουλιών, όπως το βλέπει η Fransen, και μια επιστροφή στα παλιά επιχειρήματα IP που, αν και ισχύουν, δεν μπορούν να κάνουν πολλά για να αλλάξουν το σκηνικό.
Ωστόσο, τελικά, οι πολιτικοί παράγοντες στις πλούσιες χώρες μπορεί να συνεχίσουν να είναι καθοριστικοί. Ο Biden, για παράδειγμα, υποσχέθηκε να συνεργαστεί με πολυμερείς προσπάθειες υγείας, όπως του ΠΟΥ, στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Δυστυχώς, δεν υπήρξε εμφανής διαφορά ανάμεσα σε αυτόν και τον Trump σε ό,τι αφορά την προτεραιότητα να εμβολιαστούν οι Αμερικανοί, προτού μοιραστούν δόσεις εμβολίων και συστατικά παρασκευής του.
Τα μαθήματα των πανδημιών HIV και του κορωνοϊού θα οδηγήσουν άραγε σε πρωτοβουλίες για μια δίκαιη ανάπτυξη καινοτομιών διάσωσης ή θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται η ιστορία;
Πηγή: POLITICO
